Δωδώνη: Το μαντείο του Διός με τη ιερή βελανιδιά

Μια μαντική Φηγός (βελανιδιά) και το θεϊκό ζεύγος Δία και Διώνης κρύβονται στην καρδιά του μύθου που περιβάλλει το ιερό της Δωδώνης. Το αρχαιότερο μαντείο στον ελλαδικό χώρο. Ένας συναρπαστικός μύθος που πιστοποιεί τη λατρεία της προικισμένης με θεϊκή δύναμη Μητέρας Φύσης στα προϊστορικά χρόνια.

Το ιερό απαγκιάζει σε μια στενή κοιλάδα στα πόδια του όρους Τόμαρος  με τις δίδυμες κορυφές του να προβάλλουν τυλιγμένες στα σύννεφα. Σε απόσταση 22 χλμ νότια των Ιωαννίνων , οι περισσότεροι ταξιδιώτες το προσπερνούν, ωστόσο το καλοκαίρι λόγω και του θεάτρου του που φιλοξενεί παραστάσεις, δέχεται πολλούς επισκέπτες.

 Το θέατρο οικοδομήθηκε στα χρόνια του Μολοσσού βασιλιά Πύρρου (3^ος αι. π.Χ.), έχει αναστηλωθεί και είναι το μνημείο που συγκεντρώνει τα περισσότερα βλέμματα ως το καλύτερα διατηρημένο του αρχαιολογικού χώρου. Ωστόσο τα μυστήρια και θαύματα του ιερού εκτυλίσσονταν  λίγα μέτρα νοτιότερα. Στην «Ιερά Οικία»  με την περίβολο των χάλκινων τριπόδων και την θεϊκή βελανιδιά.  Σήμερα από τον  λατρευτικό ναό του Διός και της Διώνης, σώζονται  μόνο οι βάσεις του οικοδομήματος, ενώ μια σύγχρονη βελανιδιά(δρυς)  έχει αντικαταστήσει την ιερά Φηγό.  Τα ιερά προσκυνήματα, η Οικία και η Φηγός, τα οποία ο Παυσανίας  είχε αποκαλέσει «θέας άξια» το 2^ο αι. μ.Χ. όταν επισκέφθηκε την Δωδώνη, καταστράφηκαν στα τέλη του 4^ου αι. μ. Χ. Λέγεται πως η ιερά Φηγός ξεριζώθηκε, ενδεχομένως από  χρυσοθήρες, οι οποίοι έψαχναν για θησαυρό.

Στη θέση της τάφρου που άνοιξε φυτεύτηκε τα μετέπειτα χρόνια  η ταπεινή βελανιδιά που βλέπουμε σήμερα, η οποία ναι μεν δεν μιλάει, δεν ψιθυρίζει, όπως η προκάτοχός της, αλλά όταν την κοιτάζεις υπό βροχή, σίγουρα δακρύζει…

ΤΟ ΜΑΝΤΕΙΟ ΚΑΙ Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ

 Τη θέση του μαντείου υπέδειξε για πρώτη φορά ο Άγγλος περιηγητής  C.Lincoln το 1832. Επιβεβαιώθηκε ανασκαφικά το 1875 από τον ηπειρώτη Κ. Καραπάνο, ενώ οι  συστηματικές ανασκαφές που ακολούθησαν μετά από  τη δεκαετία του 1950 έφεραν στο φως ευρήματα που εμπλούτισαν τις γνώσεις των αρχαιολόγων για την ιστορία, την λατρεία και τα μνημεία του ιερού.

Η  λατρεία του Δωδωναίου Διός έφθασε στην Ήπειρο με την εγκατάσταση των Θεσπρωτών (Θεσπρωτοί, Έλλοπες, Ελλοί ή Σελλοί) την 2^η  χιλιετία π.Χ. Εδώ στη Δωδώνη ο  θεός του ουρανού, των κεραυνών και της καταιγίδας έσμιξε με τη Μεγάλη Θεά της γονιμότητας και της ευφορίας που λατρεύονταν ήδη στην περιοχή και η προελληνική θεά πήρε το όνομα Διώνη. Η Βελανιδιά (φηγός) ήταν η κατοικία τους κι αυτό επιβεβαιώνεται  κι από παραστάσεις-απεικονίσεις σε αρχαία νομίσματα και κοσμήματα. Στη λατρεία του Διός  ήταν αφιερωμένοι  ιερείς, οι Ελλοί ή Σελλοί και της χθόνιας θεάς  ιέρειες, ονόματι Πελειάδες.

Όπως αναφέρει ο  Ηρόδοτος που επισκέφθηκε την Δωδώνη και συνομίλησε με τις  ιέρειες, εκείνες  τον ενημέρωσαν για μια τοπική παράδοση που κι  ο ίδιος είχε ακούσει κάπως παραλλαγμένη στις Θήβες της Αιγύπτου. Σύμφωνα  με αυτή  δύο μελανές πελειάδες (περιστερές) έφυγαν από τις Θήβες,  η μία προσγειώθηκε στη Λιβύη, όπου ίδρυσε το μαντείο του Άμμωνος Διός ή Ρα και η άλλη έφθασε στη Δωδώνη, όπου κάθισε σε μια βελανιδιά και παράγγειλε με ανθρώπινη φωνή πως εκεί έπρεπε να ιδρυθεί το μαντείο του Διός. Αν και την πληροφορία επιβεβαίωσαν και άλλοι Δωδωναίοι, η σχέση  του μαντείου με την Αίγυπτο δεν επιβεβαιώθηκε από τις ανασκαφές. Από τις πελειάδες πάντως πήραν την ονομασία τους οι ιέρειες της Διώνης.

ΧΡΗΣΜΟΙ ΚΑΙ ΣΠΟΝΔΕΣ

Η φήμη του μαντείου είχε μεγάλη απήχηση στον αρχαίο κόσμο. Έτσι εκτός από τους χιλιάδες φτωχούς θνητούς , το επισκέπτονταν και πολλοί διάσημοι της εποχής. Ανάμεσά τους ο Ιάσων, ο Ηρακλής, ο Οδυσσέας, ο Νεοπτόλεμος, η Ιώ. Ο Ιάσων έφθασε εδώ μετά από παρότρυνση της θεάς Αθηνάς για να πάρει ένα κλαδί από την ιερή βελανιδιά, να το βάλει στην πλώρη της Αργούς  για να οδηγεί και να προστατεύει τους Αργοναύτες  από τους κινδύνους στην Αργοναυτική Εκστρατεία. Πιθανότατα εκείνοι  το μετέτρεψαν σε όργανο προσανατολισμού ή χάραξαν πάνω του σύμβολα γραφής με χρήσιμες πληροφορίες  για το περιπετειώδες ταξίδι.

Ο Οδυσσέας  επισκέφθηκε τη Δωδώνη για να πληροφορηθεί από την ιερή βελανιδιά πώς θα επιστρέψει στην πατρίδα του την Ιθάκη, κρυφά ή φανερά. (Οδύσσεια ξ, 427 κ.ε. τ, 296 κ.ε.). Ο μύθος αναφέρει ότι πήγε κι ο ήρωας Αινείας μετά από την καταστροφή της Τροίας κι έλαβε χρησμό για το μέρος όπου θα έκτιζε τη νέα του πόλη, τη Ρώμη.

Το μαντείο είχαν συμβουλευτεί και οι Πελασγοί για να πληροφορηθούν αν πρέπει να πάρουν από τους βαρβάρους τα ονόματα των θεών και η απάντηση ήταν καταφατική.

Στην Ομηρική Ιλιάδα γίνεται αναφορά στην σπονδή που κάνει στον Δωδωναίο Δία ο Αχιλλέας κρατώντας  χρυσό κύπελλο τη στιγμή που φεύγει ο Πάτροκλος με τους Μυρμιδόνες για να αντιμετωπίσει τον Έκτορα: « Δία της Δωδώνης, πρωτοκύβερνε, πελασγικέ, που μένεις μακριά, την παγερή αφεντεύοντας Δωδώνη και τρογύρα χαμοκοιτάμενοι, ανιφτόποδοι, ζουν οι Σελλοί, οι δικοί σου προφήτες…» (Ιλιάδα Π, 233 κ.ε.).

Η «ΕΥΛΑΛΟΣ» ΙΕΡΗ ΒΕΛΑΝΙΔΙΑ

Το μαντείο αρχικά ήταν υπαίθριο με την ιερή βελανιδιά να δίνει το χρησμό με ψιθύρους,  από το  θρόϊσμα των φύλλων της με τον άνεμο ή το πέταγμα των περιστεριών  που φώλιαζαν στα κλαδιά της. Αργότερα  από τον ήχο που προκαλούσαν οι  λέβητες  που είχαν τοποθετηθεί περιμετρικά, ή τα χάλκινα αντικείμενα που κρέμονταν από την Φηγό. Όταν οι Κερκυραίοι αφιέρωσαν στο ιερό ένα χάλκινο άγαλμα παιδιού, το οποίο έφερε μαστίγιο με τρεις ουρές που χτυπούσαν έναν χάλκινο τριποδικό λέβητα, καθιερώθηκε η χρησμοδότηση μέσω του ήχου αυτού. Τους ήχους που μετέφεραν την θεϊκή βούληση  ερμήνευαν οι  ιερομάντεις , οι ιερείς  και οι ιέρειες που έδιναν τους χρησμούς. Λέγεται πως οι ιερείς δεν έπλεναν ποτέ τα πόδια τους για να βρίσκονται σε συνεχή  επαφή με το χώμα και να αντλούν δύναμη από τη γη. Οι ανασκαφές έφεραν στο φως αναθήματα που πρόσφεραν οι προσκυνητές στο Δία, καθώς και χάλκινα αντικείμενα και μολύβδινα ελάσματα που έχουν χαραγμένα ερωτήματα προς το μαντείο για θέματα σχετικά με το εμπόριο, την υγεία, τα χρέη, το γάμο, περιουσιακά θέματα κ.α.

Η Δωδώνη παρέμεινε υπό τον έλεγχο των Θεσπρωτών ως τα τέλη του 5^ου π.Χ αι. Στις αρχές του 4^ου π.Χ αι. περιήλθε στους Μολοσσούς, που κατοικούσαν ανατολικά της Δωδώνης στην πεδιάδα των Ιωαννίνων. Τότε χτίστηκε ο πρώτος χώρος λατρείας του Δωδωναίου Δία. Ένας μικρός ναός, η Ιερά Οικία του μαντείου, ο οποίος αποτέλεσε και τον πυρήνα των μνημειακών κτιρίων.  Στα χρόνια του βασιλιά Πύρρου (312-272 π.Χ) τη θέση του μικρού ναού πήρε ένας μεγαλύτερος με τετράστυλη ιωνική πρόσταση, ευρύχωρο σηκό και άδυτο με τρεις ιωνικές στοές στο εσωτερικό και πρόπυλο με τέσσερις ιωνικούς κίονες στην πρόσοψη. Την ίδια εποχή χτίζονται και πολλά άλλα κτίρια, ανάμεσα σε αυτά  το Βουλευτήριο, το Πρυτανείο και το Θέατρο που ήταν το μεγαλύτερο της εποχής του.

ΟΙ ΝΑΟΙ ΤΗΣ ΔΙΩΝΗΣ ΚΑΙ ΤΑ ΙΕΡΑ

Βόρεια της Ιεράς Οικίας διατηρείται η λίθινη βάση  ναού που ήταν αφιερωμένος στη θεά Διώνη. Ο ναός που χρονολογείται στα 330-324 π.Χ. είχε τετράστυλο ιωνικό πρόναο με κίονες από ψαμμιτόλιθο και σηκό. Στο βάθος του σηκού σώζονται λείψανα βάθρου για το άγαλμα, το έδος (την έδρα) της Διώνης. Μετά την πυρπόληση του ιερού το 219 π.Χ. από τους Αιτωλούς ο ναός αυτός εγκαταλείφθηκε κι ένας νέος ναός της Διώνης χτίστηκε λίγο νοτιότερα και ανατολικά της ιεράς οικίας. Σε συμμετρική απόσταση σε σχέση με το ναό της Διώνης , δυτικά της ιεράς οικίας βρίσκεται ο ναός της Θέμιδας και νοτιοδυτικά ο ναός της Αφροδίτης. Στο ιερό επί βασιλείας Πύρρου είχε χτιστεί επίσης ναός δωρικός αφιερωμένος στον Ηρακλή για να τιμηθεί ο προγονικός ήρωας των Μακεδόνων Αργεαδών. Είναι γνωστοί άλλωστε οι δεσμοί του Μολοσσικού οίκου των  Αιακιδών με τους Μακεδόνες ύστερα από τον γάμο της πριγκίπισσας Ολυμπιάδας με τον Φίλιππο Β΄, πατέρα του Μεγάλου Αλεξάνδρου.

Τον 5^ο αι. μ.Χ. πάνω στα ερείπια  του ναού του Ηρακλέους χτίστηκε μια τρίκλυτη παλαιοχριστιανική βασιλική, η οποία τον 6^ο αι. μ.Χ. ανακατασκευάστηκε και επεκτάθηκε προς τα ανατολικά με την προσθήκη ενός τρίκογχου ιερού.

ΒΟΥΛΕΥΤΗΡΙΟ ΚΑΙ ΠΡΥΤΑΝΕΙΟ

Το Βουλευτήριο είναι χτισμένο ανατολικά του θεάτρου στη νότια πλαγιά του λόφου. Οι σωζόμενοι εξωτερικοί τοίχοι του αποτελούν τη λίθινη βάση του κτιρίου. Αποτελείται από μια μεγάλη αίθουσα με εμβαδόν 1260 μ2 και μια δωρική στοά με 17 κίονες στην  πρόσοψη. Η αίθουσα είναι υπόστυλη με 8 ιωνικούς κίονες σε τρεις σειρές. Το βόρειο τμήμα της είναι διαμορφωμένο αμφιθεατρικά με καθίσματα για τους σύνεδρους του κοινού. Οι σύνεδροι το προσέγγιζαν από  δύο μικρές πλευρικές κλίμακες.

Στο κατώτερο επίπεδο τμήμα, όπου ήταν το βήμα για τους ομιλητές, σώζεται ο βωμός του Διός Ναϊου, της Διώνης και του Διός Βουλέως (της Βουλής) για την τέλεση των θυσιών και την ορκωμοσία των βουλευτών, καθώς και λίθινη βάση κάλπης για την ψηφοφορία.

 Ανατολικά του βουλευτηρίου ανακαλύφθηκαν τέσσερα λίθινα βάθρα με τιμητικά ψηφίσματα των χρόνων του κοινού. Σύμφωνα με τον ομότιμο καθηγητή της αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο των  Ιωαννίνων Σ. Δάκαρη «όλοι αυτοί οι τιμώμενοι με ανδριάντα στρατιωτικοί φαίνεται ότι διακρίθηκαν για κάποια πολεμική πράξη είτε κατά των Ιλλυριών (γύρω στο 230 π.Χ.) είτε επειδή συνέβαλαν στην έκπτωση της βασιλικής δυναστείας των Αιακιδών Μολοσσών και στην ανακήρυξη της Δημοκρατίας και του Κοινού των Ηπειρωτών (234/3-168 π.Χ.)».

Στο Πρυτανείο της Δωδώνης, έδρα των πρυτάνεων, φυλάσσονταν οι αποφάσεις της Βουλής και των αρχόντων. Παράλληλα στους χώρους του διέμεναν και σιτίζονταν οι πρυτάνεις,  οι εκπρόσωποι των Ηπειρωτικών φύλων και άλλοι επίσημοι φιλοξενούμενοι.Η αίθουσα του Πρυτανείου ήταν τετράγωνη και οδηγούσε σε ορθογώνια περίστυλη αυλή με δωρικούς κίονες, όπου σώζεται βωμός. Στο κέντρο της αίθουσας υπήρχε η ιερή εστία με το άσβεστον πυρ.

ΤΟ ΘΕΑΤΡΟ

Το θέατρο χωρούσε 17.000 θεατές κι έχει χτιστεί στη νότια πλευρά του λόφου. Ακολουθεί το σχέδιο που έχουν όλα τα ελληνικά θέατρα, αλλά επειδή ο λόφος δεν επαρκούσε για να συμπεριλάβει το Κοίλο, κατασκευάστηκε γύρω από αυτό αναλημματικός τοίχος για να συγκρατεί το γέμισμα των επιχώσεων. Η ανατολική πλευρά των επιχώσεων ενισχύθηκε με ισχυρές πυργοειδείς αντηρίδες που προσδίδουν μνημειακό χαρακτήρα στην πρόσοψη του θεάτρου. Το θέατρο οικοδομήθηκε στις αρχές του 3^ου αι. π.Χ. σε τέσσερις φάσεις  για την γιορτή των Ναϊων που τελούνταν κάθε τέσσερα χρόνια. Στην πρώτη φάση δημιουργήθηκε το κοίλο με 55 σειρές εδωλίων, η κυκλική ορχήστρα και η σκηνή με τα τετράγωνα παρασκήνια και τη δωρική στοά στην πρόσοψη. Το λίθινο προσκήνιο προστέθηκε αργότερα.

Δίπλα από το θέατρο στο νοτιοδυτικό άκρο του ιερού βρίσκονται τα ερείπια του Σταδίου της Δωδώνης. Το στάδιο ανακαλύφθηκε το 1875, αλλά μέχρι σήμερα δεν έχει ανασκαφεί ολόκληρο.

 Το ιερό της Δωδώνης  καταστράφηκε στα χρόνια που ακολούθησαν από τους Αιτωλούς (219 π.Χ) και τους Ρωμαίους (167 π.Χ) και λεηλατήθηκε από τους Θράκες του Μυθριδάτου (86 π.Χ).  Ανοικοδομήθηκε από το Ρωμαίο αυτοκράτορα Αύγουστο μετά  από τη νίκη του στο Άκτιο, ο οποίος και μετέτρεψε το θέατρο σε αρένα.

 Με την επικράτηση του Χριστιανισμού στα τέλη του 4^ου αι. μ.Χ. το ιερό έπαψε να λειτουργεί και η Δωδώνη έγινε επισκοπική έδρα.  Κατά τον 6^ο αι. μ.Χ εγκαταλείφθηκε οριστικά εξαιτίας βαρβαρικών επιδρομών και σεισμών.