Στο Θεσσαλικό Κάμπο η κίνηση λιγοστή. Ο ήλιος όμως αδυσώπητος. Κι ας είναι ακόμη νωρίς το πρωί και το καλοκαίρι μόλις έχει, ημερολογιακά, καταφτάσει. Ο στρατηγός άνεμος εντελώς απών. Δεν κουνιέται φύλλο και το θερμόμετρο του αυτοκινήτου δείχνει 36 βαθμούς Κελσίου, ενώ η αίσθηση είναι 42. Σκέψου τι θα γίνεται εδώ μέσα Ιούλη σκέφτομαι και ρίχνω μια κλεφτή ματιά προς τον Όλυμπο. Κοντά στην κορφή υπάρχουν ακόμη κηλίδες λευκές, άλιωτου χιονιού.
Οι ενοχλητικές λεπτομέρειες της διαδρομής σβήνουν μπροστά στην προοπτική του προορισμού που δεν απέχει πλέον πολύ.
Αφήνω την εθνική οδό Αθηνών-Θεσσαλονίκης και κατευθύνομαι προς την κοιλάδα των Τεμπών. Ήδη η ατμόσφαιρα έχει αλλάξει αισθητά. Ξυπνούν και μνήμες από το πολύ μακρινό παρελθόν. Τότε που οι γονείς δεν άντεχαν τη γκρίνια στο αυτοκίνητο και σταματούσαν υποχρεωτικά στο πάρκινγκ πάνω από το γεφυράκι των στενών. Και πάντα φεύγαμε, θυμάμαι, με χαλβά Φαρσάλων. Η μυρωδιά του έχει γαντζωθεί μέχρι σήμερα στα ρουθούνια μου.
Από τη μια ο Πηνειός κι από την άλλη οι πιο πολυτραγουδισμένοι ορεινοί όγκοι της χώρας, οι αιώνιοι «αντίπαλοι» Όλυμπος και Κίσσαβος, τα δυο βουνά που «μαλώνουν». Τις αναπολήσεις σβήνει η ψυχρή φωνή του gps, αν και είναι εντελώς περιττή πια. Η ταμπέλα το γράφει ξεκάθαρα…
«Προς ιστορική κοινότητα Αμπελακίων».
Πέντε χιλιόμετρα με χωρίζουν πια από το σημερινό τέλος του ταξιδιού, σε ένα χωριό που δεν μοιάζει με κανένα άλλο. Η ανάβαση αρχίζει και το έντονο στροφιλίκι με κάνει να ξεχάσω εντελώς ότι πριν 5 λεπτά ασφυκτιούσα μέσα σε υψηλές θερμοκρασίες.
Σκαρφαλώνω στον Κίσσαβο και η ορεινή του φύση με συναρπάζει, με ηρεμεί και ταυτόχρονα με ξιτάρει.
Σε λίγο το χωριό εμφανίζεται στο βάθος αριστερά, σε υψόμετρο 400 μ, πίσω από μια ταμπέλα που την καλύπτει το σύνθημα ΑΕΛ (Αθλητική ΄Ενωση Λάρισας) η πλέον δημοφιλής ομάδα της περιοχής με σήμα το όρθιο άλογο.
Λίγα μέτρα πια με χωρίζουν από τον διάσημο και διατηρητέο αυτό οικισμό που εκτός από περήφανα αρχοντικά, πλακόστρωτα σοκάκια, πέτρινες βρύσες, πετρόκτιστες εκκλησίες και φύση που γαληνεύει βλέμμα και ψυχή, έχει γράψει μια δική του, ιδιαιτέρως λαμπρή ιστορία.
Αφήνω το αυτοκίνητο στο έμπα του χωριού –όπως υποδεικνύει και η σχετική πινακίδα- κι αρχίζω τη βόλτα με τα πόδια. Πρώτη μου συνάντηση με μια πέτρινη κρήνη που οι ντόπιοι ονομάτισαν ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ. Τυχαία;
Ένα γκρουπ από τη Σαλονίκη μου χαλάει την ηρεμία, αλλά πιάνω ψιλοκουβέντα. Τι, πως, γιατί; Το μάτι φεύγει προς τα κάτω εκεί που ξεχωρίζει το καμπαναριό του Άγιου Αθανάσιου.
Η πρώτη μου στάση στο πιο γνωστό αξιοθέατο του χωριού το Αρχοντικό Σβαρτς περιορίζεται στον περίβολο. Κλειστόν λόγω αναπαλαίωσης, μου λεει μία από το γκρουπ που με έχει ακολουθήσει.
Παρόλα αυτά είναι το μεγαλοπρεπέστερο και καλύτερα διατηρημένο αρχοντικό των Αμπελακίων και ίσως το πλουσιότερο μνημείο της παραδοσιακής αστικής αρχιτεκτονικής στη χώρα μας. Ο Γεώργιος Μαύρος γεννήθηκε στα Αμπελάκια το 1738 από πατέρα μεγαλέμπορο. Ήταν άνθρωπος και με μεγάλες ικανότητες, που κάποια στιγμή υιοθέτησε το επίθετο Swartz (Μαύρος), για να έχει ευχερέστερες προσβάσεις στις συναλλαγές του με το εξωτερικό και ιδιαίτερα την Αυστρία. Μετά από μια θυελλώδη επιχειρηματική σταδιοδρομία, γεμάτη πλούτη και δόξα, είχε τέλος τραγικό. Πέθανε το 1818, φτωχός και ξεχασμένος σε ηλικία 80 ετών, σε μια φυλακή της Βιέννης όπου ήταν κλεισμένος από το 1812 για χρέη.
Η μέρα δεν ξεκίνησε με τους καλύτερους οιωνούς σκέφτομαι, αλλά σε λίγο η απογοήτευση διαλύεται μαγικά.
Η κυρία Μαργαρίτα που με τη συντροφιά της χνουδωτής Ρέας ποτίζει τα φυτά της υπέροχης αυλής της, όχι μόνο με καλεί για να μπω στα ενδότερα, αλλά με καθησυχάζει.
-Το ανακαινίζουν το Αρχοντικό. Σε λίγους μήνες θα είναι πάλι ανοιχτό. Για καλό το κάνουν. Να μας ξανάρθεις κορίτσι μου. Έχουμε και το Λαογραφικό μας μουσείο. Να πας και στην Πλατεία. Να περπατήσεις στο χωριό.
Σύντομα διαπιστώνω όντως πως στα Αμπελάκια δεν αξίζει μόνο το Αρχοντικό του Σβάρτς, αλλά κι άλλα όμορφα σπίτια, μικρά και μεγαλύτερα, οι εκκλησιές του όλων των μεγεθών και βέβαια τα ίδια τα καλντερίμια-κάποια πιο βατά, κάποια πιο ανηφορικά και στενά κάποια ακόμη και εντελώς ανήλιαγα.
Παίρνω τον κεντρικό δρόμο και σκέφτομαι «ευτυχώς που δεν πήρα το αυτοκίνητο» όταν δυο ΙΧ βρίσκονται σε απόσταση τρίχας και οι οδηγοί τους, ήρεμα ευτυχώς, διαπραγματεύονται για προτεραιότητες και όπισθεν.
Σε λίγο ανοίγει μπροστά μου η Πλατεία. Μεγάλη, δροσερή και με την δέουσα κοσμικότητα. Ταβερνάκια, καφενεία και κάποια μαγαζιά. Μόλις έχει φτάσει ο πλανόδιος μανάβης κι έχουν βγει οι πάγκοι με τα ντόπια προϊόντα.
Ο Τάκης που διαθέτει και το καφενείο και την ταβέρνα του χωριού φέρνει τσίπουρο με γλυκάνισο και δεν διαμαρτύρεται καθόλου όταν του λέω να μου το αλλάξει. Ο μεζές άκρως παραδοσιακός και ότι πρέπει για την περίσταση. Ντομάτα, φέτα, ελιές και ψωμάκι, πάει μαζί με το 50άρακι.
Πολλοί ντόπιοι και λίγοι περαστικοί πίνουν τα καφεδάκια τους και παρακολουθούν τους ξένους. Πιάνω πάλι τις κουβέντες μου, βλέπω με δέος και έναν εναερίτη που έχει σκαρφαλώσει σε παρακείμενη κολώνα της ΔΕΗ.
Το διάλειμμα μικρό. Συνεχίζω προς το Λαογραφικό και Ιστορικό Μουσείο που στεγάζεται στο αρχοντικό Μολά και προσφέρει στον επισκέπτη ένα ταξίδι στο χρόνο και στην καθημερινή ζωή των Αμπελακιωτών. Δεν μπήκα μέσα, για να είμαι ειλικρινής γιατί προτίμησα την βόλτα στα στενά.
Μερικά μέτρα πιο πάνω, βλέπω στ αριστερά το δημοτικό σχολείο που στεγάζει και θησαυρούς μια αλλοτινής εποχής. Ότι απέμεινε από την Μανάρειο Σχολή που ήταν ένα ακόμη καμάρι της περιοχής. Λειτούργησε από το 1879 έως το 1938 και στις μέρες της ακμής της, έφτασαν να φοιτούν στη σχολή αυτή 300 μαθητές. Διέθετε σπάνια βιβλιοθήκη, δύο μεγάλους σχολικούς κήπους, γυμναστήριο, αίθουσα τελετών και κατοικίες για το διδακτικό προσωπικό.
Απέναντι ένας θεόρατος υπεραιωνόβιος πλάτανος, αλλά και ο Ναός του Αγίου Γεωργίου που χτίστηκε στα τέλη του 15ου ή στις αρχές του 16ου αιώνα και διαθέτει αξιόλογες τοιχογραφίες και σπάνιες εικόνες.
Παίρνοντας το δρόμο πίσω για την Πλατεία, κλέβει το βλέμμα μου η εκκλησία της Αγίας Παρασκευής που κτίστηκε το 1885 στη θέση που βρίσκονταν άλλοτε το Ελληνομουσείο.
Ήταν το σχολείο που ιδρύθηκε στο χωριό το 1749, δίδαξαν μεταξύ άλλων, οι δάσκαλοι του Γένους Ευγένιος Bούλγαρης, Γρηγόριος Kωνσταντάς, Κωνσταντίνος Κούμας και Άνθιμος Γαζής.
Ένα ρέμα μου αποσπά την προσοχή από τα όμορφα σπίτια.
Πέντε ρέματα ξεκινούν από τον Κίσσαβο και φτάνουν στα Αμπελάκια. Το χειμώνα το νερό καταλήγει στην κοίτη του Πηνειού. Πλησιάζω και παίρνω ανάσες δροσιάς.
Είναι καταμεσήμερο όταν αποφασίζω να ακολουθήσω το δρόμο μακριά από τα Αμπελάκια. Σταματώ στο παρατηρητήριο. Μπροστά μου η κοιλάδα και το ποτάμι στραφταλίζουν κάτω από τον ήλιο που αρχίζει να ξαναδείχνει τη δύναμη του. Ήδη αναπολώ τα Αμπελάκια.
«Θα ξανάρθω» υπόσχομαι. Εχω και κίνητρο. Να δω από μέσα τα Μουσεία και τις εκκλησιές και γιατί όχι και την Κυρία Μαργαρίτα.
ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ
Τα Αμπελάκια -ένα χωριό που θεωρείται ότι έχει 7 αιώνες ζωής- πήραν το όνομά τους από τα πολλά μικρής έκτασης αμπέλια που υπήρχαν παλιότερα στην περιοχή.
Τα Αμπελάκια γνώρισαν μεγάλη οικονομική ανάπτυξη χάρη στην επεξεργασία και την βαφή νημάτων με κόκκινο χρώμα που παρήγαγαν από την επεξεργασία του φυτού «ριζάρι» (ρουβία η βαφική). Η κωμόπολη των Αμπελακίων έγινε πασίγνωστη κυρίως για την ίδρυση του πρώτου συνεταιρισμού στον κόσμο, με την ονομασία «Κοινή Συντροφία και Αδελφότης των Αμπελακίων», που αντικείμενο είχε την παραγωγή, επεξεργασία, βαφή και εμπορία κόκκινων, άλικων, νημάτων. Ο συνεταιρισμός διέθετε συνολικά 24 εργαστήρια, πλυντήρια και βαφεία, όπου γινόταν η επεξεργασία και η παραγωγή του τελικού προϊόντος. Στη συνέχεια τα βαμμένα νήματα εξάγονταν στο εξωτερικό. Εκείνη τη «χρυσή» εποχή χτίστηκαν όλα σχεδόν τα αρχοντικά του οικισμού.
Το 1750-1760, σχηματίστηκε η πρώτη Συντροφιά οικογενειακής µορφής. Το 1780 αποφασίστηκε η ένωση όλων των συντροφιών σε µια Κοινή Συντροφιά, για να εξαλειφθεί ο ανταγωνισµός, µετά από ιδέα των αδελφών Σβαρτς. Ο ίδιος ο Σβάρτς υπήρξε «Διοικητής και Επιστάτης» του Συνεταιρισμού σε όλη τη διάρκεια της λειτουργίας του και το αρχοντικό του ήταν η έδρα του.
Η Γενική Συνέλευση της Συντροφίας, στο τέλος κάθε χρόνου, μοίραζε τα κέρδη ως εξής: Αφαιρούσε τους φόρους που χρωστούσε η κωμόπολη στους Τούρκους, καθώς και τα διάφορα έξοδα, ένα σημαντικό χρηματικό ποσό προοριζόταν για τους φτωχούς, τους αρρώστους και τις οικογένειές τους. Τέλος, αφαιρούσαν τα έξοδα για τα σχολεία, τις εκκλησίες, τα νοσοκομεία, τους δρόμους, και μόνο μετά μοίραζαν τα υπόλοιπα κέρδη στους μερισματούχους, ανάλογα με τα μερίδιά τους
Τα Αμπελάκια ανήκαν στα ορεινά εκείνα χωριά, που στα χρόνια της τουρκοκρατίας είχαν το προνόμιο της αυτοδιοίκησης και ονομάζονταν «Ελευθεροχώρια». Ήδη από τις αρχές του 18ου αιώνα εμφανίζονται οι πρώτες «συντροφιές» ή «κομπανίες» δηλαδή δύο ή περισσότεροι έμποροι, που ένωναν τα κεφάλαιά τους για να γίνουν ισχυρότεροι.
Η εφεύρεση της ανιλίνης που έδινε φθηνότερη βαφή νηµάτων, ο φθόνος του Αλή Πασά των Ιωαννίνων, η πανούκλα του 1812 και η πτώχευση των αυστριακών τραπεζών οδήγησαν σε διάλυση τον συνεταιρισµό.
Τότε κατοικούσαν στην περιοχή 6.000 άνθρωποι. Σήμερα λιγότεροι από 500.
Ο Γάλλος πρόξενος στη Θεσσαλονίκη, Φελίξ ντε Μπωζούρ, στην 12η έκθεσή του, στις 24 Ιουλίου 1797, ανέφερε πως μοιάζει «μάλλον με κωμόπολη της Ολλανδίας παρά με χωριό της Τουρκίας»:
Στο χωριό εκτός από σχολή κολεγιακού τύπου, το «Ελληνοµουσείον» υπήρχε και θέατρο.
Οι Αµπελακιώτες ενίσχυσαν οικονοµικά τον Ανθιµο Γαζή για να τυπώσει το Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης.
.
