Κάποιες φορές, με το που πατάμε το πόδι μας σ’ ένα μέρος, νιώθουμε πως υπάρχει ήδη εκεί ένα δικό μας κομμάτι. Σαν κάτι να έχουμε αφήσει πίσω μας, σε προηγούμενο χρόνο, και τώρα επιστρέφουμε για να το βρούμε… Έτσι ένιωσα κι εγώ την πρώτη φορά που πήγα στο Περαχώρι Ανωγείων.
Είχα διαβάσει ιστορίες για τα ξακουστά Ανώγεια (σύμπλεγμα οικισμών -μεταξύ αυτών και το Περαχώρι- το όνομα των οποίων οφείλεται στο ότι είναι χτισμένα στο ανώγειο μέρος του βουνού, δηλαδή στην “Άνω Γαία”), οπότε διέσχισα με ανυπομονησία τα 36 χιλιόμετρα που τα χωρίζουν από το Ηράκλειο και σκαρφάλωσα με το ενοικιασμένο μου αυτοκίνητο στις πλαγιές του Ψηλορείτη. Η ώρα ήταν πρωινή, γι’ αυτό κι είπα να πιω πρώτα έναν καφέ και μετά να ξεκινήσω τη φωτογραφική μου περιπλάνηση… Έτσι βρέθηκα, για πρώτη φορά, στο Περαχώρι. Τυχαίο ότι ξεκίνησα από εκεί; Ίσως.
Από την πρώτη κιόλας στιγμή που έφτασα στην πλατεία του οικισμού, ένιωσα πως βρισκόμουν στο χωριό της γιαγιάς μου (να σημειώσω πως δεν έχω κανένα κλαδί στο γενεαλογικό μου δέντρο που να δείχνει Κρήτη, ενώ η αγαπημένη μου γιαγιά ήταν από τα Κύθηρα). Έκτοτε, ακολούθησαν και άλλες επισκέψεις… Κι έκτοτε, κάθε ταξίδι στην Κρήτη, συμπεριλαμβάνει οπωσδήποτε ολιγοήμερη στάση στην Άνω Γαία και ειδικά στο Περαχώρι!
Αυτήν τη φορά, ήρθα για να πραγματοποιήσω μιαν υπόσχεση που είχα δώσει στον κυρ-Γιώργη τον Σκουλά (ή Σακουλά), τον Αύγουστο. Είχα υποσχεθεί να του φτιάξω μια ταμπέλα για το μουσείο του πατέρα του… Εντάξει, το παραδέχομαι! Η ταμπέλα ήταν απλά η αφορμή και η “πληρωμένη” απάντηση στην ερώτηση των φίλων μου: “Πάλι θα πας στ’ Ανώγεια;” Ο πραγματικός λόγος ήταν πως το Περαχώρι με καλούσε να το δω ντυμένο με τα χρώματα του φθινοπώρου!
Ο τόπος αυτός “μυρίζει” μουσική και ιστορία. Στο Περαχώρι υπάρχουν οικογένειες με σημαντική προσφορά στην κρητική μουσική και την ευρύτερη πολιτιστική κληρονομιά. Πέρα από τον Νίκο Ξυλούρη, σημαντικό έργο έχουν δημιουργήσει τα αδέλφια του Αντώνης (Ψαραντώνης) και Γιάννης (Ψαρόγιαννης), ο Βασίλης Σκουλάς, ο Νικηφόρος Αεράκης και άλλοι.
Η ιστορία του τόπου είναι βαριά! Τα Ανώγεια έχουν καταφέρει να επιβιώσουν και να αναστηλωθούν μετά από τρία Ολοκαυτώματα (1822, 1867, 1944). Αδούλωτο το φρόνημα των Ανωγειανών και μεγάλη η αγάπη για τον τόπο τους.
Κυρίως, όμως, το Περαχώρι “μυρίζει” παράδοση. Τα δύο καφενεία στην πλατεία υποδέχονται ταξιδευτές και ντόπιους, γεμίζουν τα ποτήρια με καφέ και ρακή (όχι απαραίτητα με αυτήν τη σειρά!) και τα πιάτα με κρητικές λιχουδιές: παξιμάδια, τυρί, ελιές, ντομάτες, φρούτα. Πόση διαφορά έχουν οι γεύσεις εδώ, για ένα “παιδί της πόλης” όπως εγώ!
Αγαπημένη ώρα στην πλατεία του Περαχωρίου: η πολύ πρωινή! Τα καφενεία ανοίγουν στις 7 π.μ. Εκείνη την ώρα έχει ελάχιστο έως καθόλου κόσμο, η μυρωδιά του καφέ “δραπετεύει” από τις πόρτες και τα ανοιχτά παράθυρα κι ο ήλιος πέφτει διακριτικά πάνω στις ξύλινες καρέκλες, όταν καταφέρνει να ξεφεύγει από τα απλωμένα κλαδιά του πλαταιόδεντρου. Αχ, αυτός ο ήλιος! Όταν σου ζεσταίνει την πλάτη, είναι σα να σε αγκαλιάζει όλη η φύση! Κι αφού όλα τα τραπέζια είναι στη διάθεσή μου, επιλέγω το πιο φωτεινό. Έχει εξάλλου αρκετή δροσιά ακόμα, οπότε οι αχτίδες του ήλιου είναι παραπάνω από καλοδεχούμενες. Συνήθως, έχω στην τσάντα μου κάποιο βιβλίο, τώρα όμως βγάζω σημειωματάριο και στυλό. Ξεκινάω το πρώτο μου ταξιδιωτικό άρθρο!
Ας επανέλθω, όμως, στην υπόσχεση που με έφερε πίσω στο χωριό, Οκτώβρη μήνα. Το Μουσείο Λαϊκής Τέχνης, του Αλκιβιάδη Σκουλά, είναι ένα από τα αξιοθέατα του Περαχωρίου και το λειτουργεί πλέον ο κυρ-Γιώργης, ο γιος του. Ο επονομαζόμενος Γρυλιός ήταν μια αυθεντική κρητική μορφή, που ανταποκρίθηκε στο κάλεσμα της Τέχνης σε μεγάλη ηλικία. Η λαϊκή ψυχή του ξεκίνησε στα 70 της χρόνια να δημιουργεί έργα σε πέτρα και ξύλο, αλλά και σε καμβά, και μέχρι το τέλος της ζωής του κατάφερε να γεμίσει με δημιουργίες του το μουσείο που “έστησε” ο ίδιος δίπλα στο σπίτι του.
Πολύ απλά, είδα πως δεν υπήρχε ταμπέλα που να δείχνει προς το μουσείο, πρότεινα να φτιάξω εγώ μία, την έφτιαξα και κατέβηκα στην Κρήτη για να επιβλέψω και την τοποθέτησή της. Θέλω να πιστεύω πως η πινακίδα που δεσπόζει πλέον στην πλατεία, θα οδηγήσει τον κόσμο προς το μουσείο αυτό, το οποίο κλείνει μέσα του τη λαϊκή τέχνη των Ανωγείων. Βλέποντάς την εκεί στην κολώνα, το μόνο που ένιωσα ήταν συγκίνηση, καθώς πλέον ένα δικό μου κομμάτι θα βρίσκεται όντως στο Περαχώρι!
Οι Περαχωριανοί έχουν πάντα ανοιχτή την καρδιά τους και τα σπίτια τους, σε κερνούν μεζέ και ρακή (γενικώς η ρακή ρέει παντού!), σε καθίζουν στις καρέκλες που έχουν έξω από την πόρτα τους και σου λένε ιστορίες για το χωριό, την καθημερινή ζωή, τις έγνοιες, αλλά και τις χαρές τους. Με λίγα λόγια, σε κάνουν κομμάτι του χωριού κι ας είσαι ξενομπάτης.
Χαρακτηριστική είναι η μαντινάδα του φίλου μαντιναδολόγου Λευτέρη Καλομοίρη (Ντελικανή) που λέει: “Αν θέτε να γνωρίσετε/τσ’ανωγειανούς τσι τόπους/ξύλα και πέτρες έχουμε/μα προπαντός ανθρώπους.”
Οι ρυθμοί της ζωής στο Περαχώρι είναι, σε γενικές γραμμές, χαλαροί για τους κατοίκους του χωριού και χαλαρωτικοί για μας τους επισκέπτες. Η περαχωριανή κουλτούρα αποτυπώνεται ξεκάθαρα σε μια άλλη μαντινάδα του Ντελικανή: “Στο Περαχώρι έχομε/όλες τσι μέρες σχόλη/Ω, την παντέρμη γειτονιά/πώς τη ζηλεύουν όλοι!”
Μια μαντινάδα είναι, έτσι κι αλλιώς, η ζωή των Ανωγειανών. Μαντινάδες για τη γέννηση, το “πέρασμα” από τούτον τον κόσμο, το θάνατο, τη χαρά, το γέλιο, τα νιάτα, τις δυσκολίες. Κι οι μαντινάδες δε “χτίζονται” κατά παραγγελία. Βγαίνουν από την ψυχή τους, όταν δουν μια εικόνα ή ακούσουν έναν ήχο ή “σκαλίσουν” κάποιαν ανάμνηση από τα βάθη της καρδιάς τους.
Κάποιοι ίσως σκεφτούν “μα, όλη η Κρήτη έτσι είναι”. Κι όμως όχι! Κάτι ιδιαίτερο αποπνέει το Περαχώρι. Είναι σαν να πλανιούνται πνεύματα μουσικής στον αέρα μέρα-νύχτα. Νιώθεις παντού την αύρα του Ψαρονίκου (Νίκου Ξυλούρη) κι έχεις την αίσθηση πως τον ακούς να σιγοτραγουδά σκοπούς στα καφενεία.
Το σπίτι του Νίκου Ξυλούρη αποτελεί το κεντρικό αξιοθέατο του χωριού. Οι τοίχοι είναι καλυμμένοι από άκρη σ’ άκρη με φωτογραφίες του, αλλά και με ενθύμια-δώρα που αφήνουν οι επισκέπτες. Η αγάπη του κόσμου για τον «Αρχάγγελο» της Κρήτης είναι συγκινητική! Η εμβληματική του μορφή αποτελεί πηγή έμπνευσης για τους σύγχρονους Ανωγειανούς, που προσπαθούν να διατηρήσουν τη μνήμη του ολοζώντανη! Το Φεβρουάριο του 1980, στα 43 του χρόνια, η λύρα του σίγησε άδικα. Το μουσικό και ιδεολογικό του αποτύπωμα, όμως, είναι βαθιά χαραγμένο στις καρδιές όλων μας!
Οι γυναίκες των Ανωγείων, εκτός από εξαιρετικές μαγείρισσες (αυτό το επιβεβαιώνει η ζυγαριά μου μετά από κάθε ταξίδι στην Κρήτη!) είναι και εκπληκτικές υφάντρες. Δυστυχώς, η τέχνη του αργαλειού τείνει να χαθεί. Τα Ανώγεια είναι από τις λίγες περιοχές της Κρήτης που τη διατηρούν με σεβασμό και αγάπη.
Τα παλιά τα χρόνια, οι κόρες της Κρήτης ύφαιναν μάλλινα, μεταξωτά, λινά και βαμβακερά, που στήριζαν τη μακρόχρονη παράδοση, ενώ ταυτόχρονα κάλυπταν καθημερινές ανάγκες της οικογένειας. Για παράδειγμα, έφτιαχναν κλινοσκεπάσματα, βούργιες (δισάκια, που χρησιμοποιούνταν για τη μεταφορά τροφίμων από τους άντρες κτηνοτρόφους), σακιά για τη μεταφορά διάφορων προϊόντων, κάπες, χαλιά, πετσέτες και φυσικά τα “προυκιά” (προικιά) τους.
Τα γύρω στενά και σπίτια, στην πλατεία του Περαχωρίου, είναι σχεδόν καλυμμένα από χειροποίητα υφαντά. Κατά τη διάρκεια της ημέρας, όταν έχει ήλιο, οι γιαγιάδες-υφάντρες αφήνουν τους αργαλειούς, πιάνουν καρέκλες και βελονάκια και πλέκουν έξω. Με τις καρέκλες τους “κυνηγούν” τον ήλιο, για να τους κρατάει τα χέρια ζεστά όσο πλέκουν, κι εμάς ζεσταίνεται η καρδιά μας βλέποντάς τες!
Προσωπικά, είχα την τύχη να υπάρχει αργαλειός στο ξενοδοχείο που έχω επιλέξει να μένω στ’ Ανώγεια (να σημειώσω πως το Περαχώρι δε διαθέτει τουριστικά καταλύματα), οπότε ζήτησα από τη γιαγιά-Βαγγελιώ να με αφήσει να δοκιμάσω. Ήθελα πολύ να δω πώς δουλεύει αυτός ο ξύλινος γίγαντας…
Η κυρά-Βαγγελιώ είναι η κλασική γιαγιά. Σε κυνηγάει συνέχεια να σε ταΐσει (λογικό, εφόσον μαγειρεύει εκπληκτικά), θεωρεί πως πρέπει να είσαι συνέχεια με μια λιχουδιά στο πιάτο για να είσαι ευτυχισμένος, λέει ιστορίες για τα παλιά, παινεύει τα εγγόνια και τα παιδιά της σε κάθε ευκαιρία, ενώ ταυτόχρονα τα καμαρώνει στις δεκάδες φωτογραφίες, στους τοίχους της, καλλιεργεί βοτάνια στις γλάστρες της, είναι πολύ φιλόξενη και πολύ περιποιητική και, φυσικά, υφαίνει. Θησαυρός η γιαγιά-Βαγγελιώ!
Ευτυχώς, λόγω πρότερης θητείας στον κλάδο της χειροτεχνίας, και ακολουθώντας την υπομονετική καθοδήγησή της, κατάφερα -μετά από λίγη εξάσκηση- να συντονίσω πόδια και χέρια και να σημειώσω σχετική πρόοδο στο χαλάκι που είχε ήδη ξεκινήσει εκείνη. Τα περίτεχνα ξόμπλια (σχέδια) τα άφησα να τα προχωρήσει μόνη της. Δεν ήθελα από την πρώτη μου απόπειρα ύφανσης να καταλήξει το χαλάκι σε… σκυλόσπιτο!
Α, να σημειώσω πως ο αργαλειός είναι φοβερή γυμναστική! Χέρια-πόδια κινούνται, χέρια-πόδια πιάνονται. Τουλάχιστον, όταν δοκιμάζεις για πρώτη φορά το “άθλημα”!
Η διαμονή μου στ’ Ανώγεια φτάνει στο τέλος της. Θα επιστρέψω στην Αθήνα έχοντας στις αποσκευές μου ανάσες καθαρού αέρα, μυρωδιές και χρώματα, αξέχαστες στιγμές και εικόνες από το φθινοπωρινά ντυμένο Περαχώρι. Υποσχέθηκα στους φίλους μου πως θα γυρίσω να δω το χωριό και χιονισμένο. Εις το επανιδείν, λοιπόν!
