…μήγαρις έχω άλλο στο νου μου πάρεξ ελευθερία και γλώσσα;
Τα λόγια του εθνικού μας ποιητή Διονυσίου Σολωμού δεσπόζουν στο χώρο, όπου στεγάζεται ο Σύλλογος των Ελληνοφώνων της Στερνατία. Η Στερνατία είναι ένα από τα 9 χωριά του Σαλέντο στην Κάτω Ιταλία, όπου οι κάτοικοι μιλούν ακόμη τα γκρίκο. Το ελληνικό γλωσσικό ιδίωμα που παραπέμπει στην αρχαία Ελλάδα.
Η διάλεκτος που διαφέρει από χωριό σε χωριό, διατηρήθηκε ζωντανή ανά τους αιώνες, όχι από τα γραπτά, αλλά από την παράδοση, τον προφορικό λόγο, την τραγωδία, τη μουσική, τα τραγούδια, τα μοιρολόγια.
Οι ελληνόφωνοι τραγουδούν για την αγάπη, τον έρωτα, τον πόνο, τη νοσταλγία. Οι μελωδίες, ο λόγος, οι παραδόσεις, είναι το νήμα που τους συνδέει με το ελληνικό παρελθόν τους, τις ρίζες τους, την ταυτότητά τους.
Στα χαρτιά είμαστε Ιταλοί, αλλά στην ψυχή Έλληνες, λένε.
Με αφετηρία το Μπάρι, φθάσαμε στη χερσόνησο του Σαλέντο, στην περιοχή της Grecia Sallentina ακολουθώντας μια διαδρομή ανάμεσα σε ελαιώνες, αμπελώνες και βοσκοτόπους. Μεσογειακό το τοπίο, σε ξεγελάει. Θαρρείς πως είσαι στην Πελοπόννησο. Κι όμως η Ελλάδα απέχει αιώνες.
ΞΕΝΟΣ ΔΕΝ ΕΙΣΑΙ ΕΔΩ ΣΤΗΝ ΚΑΛΗΜΕΡΑ
Πρώτος σταθμός η Καλημέρα που αποτελεί και την έδρα της Ένωσης των Ελληνοφώνων της Απουλίας.
Η ταμπέλα στην είσοδο του χωριού μας καλωσορίζει στην ελληνική γλώσσα: Καλός Ιρτατε.
Στην ελληνική φιλοξενία παραπέμπει και η επιγραφή στο δημοτικό Πάρκο.
” ΖΕΝΙ SU EN ISE ETTU S TI KALIMERA : Ξένος δεν είσαι εδώ στην Καλημέρα”, διαβάζουμε πάνω από μια επιτύμβια στήλη του 4ου π.χ. αιώνα. Η στήλη παραχωρήθηκε στο δήμο της Καλημέρα το 1960 από το δήμο Αθηναίων.
Η Καλημέρα είναι η γενέτειρα του πνευματικού πατέρα των ελληνόφωνων της Απουλίας Vito Domenico Palumbo (1854-1918). Ο Παλούμπο, η προτομή του οποίου βρίσκεται επίσης στο πάρκο, σπούδασε στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας και το 1896 έδωσε μια ιστορική διάλεξη στο φιλολογικό σύλλογο Παρνασσός για την καταγωγή της γλώσσας και τις συνθήκες ζωής των συμπατριωτών του.
Καλημέρα, Μαρτάνο, Μαρτινιάνο, Μελπινιάνο, Κοριλιάνο του Οτράντο, Καστρινιάνο ντέι Γκρέτσι, Σολέτο, Τσολίνο και Στερνατία, είναι τα χωριά της Grecia Salentina που έχουν συγκροτήσει Ομοσπονδία και ασχολούνται με τη διατήρηση της γλωσσικής και μουσικής παράδοσης. Μέχρι το 1500 τα ελληνόφωνα χωριά της Απουλίας έφθαναν τα 30.
ΤΟΠΩΝΥΜΙΑ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΟΣΕΙΣ
Η Στερνατία, το πιο ζωντανό χωριό της περιοχής, έχει πλούσια πολιτιστική και πνευματική παράδοση. Υπήρξε κέντρο αντιγραφής χειρογράφων και διάδοσης της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφικής σκέψης. Εδώ ζουν 2.500 κάτοικοι κι όλοι οι ηλικιωμένοι μιλούν ακόμη τα γκρίκο.
Το διαπιστώνουμε στη σύντομη περιήγησή μας. Ο κεντρικός δρόμος που διασχίζει το ιστορικό κέντρο της Στερνατία ονομάζεται Via platea (οδός πλατείας), αλλά και άλλοι δρόμοι και τοπωνύμια φέρουν ελληνικά ονόματα. Via pano (οδός Πάνω), Via litharia (οδός Λιθάρια) ή Παλέα αμπέλια, αμπέλια Καμένα, πόρτα φιλίας ή η πόρτα του Φιλία, όπως είχε επικρατήσει παλιότερα.
Η επιβλητική εκκλησία στο ιστορικό κέντρο, είναι αφιερωμένη στην Παναγία Θεοτόκο.
Πολιούχος είναι ο Άγιος Γεώργιος, ο οποίος σύμφωνα με την παράδοση προστάτεψε από μεγάλη θύελλα τους κατοίκους και τις σοδειές τους.
Στο χωριό υπάρχει ακόμη ένα από τα 13 ελαιοτριβεία που λειτουργούσαν στην περιοχή μέχρι το 1500. Επισκέψιμος μουσειακός χώρος σήμερα, μοιάζει με μια τεράστια κάβα λαξευμένη στο βράχο. Στον υπόγειο χώρο του ελαιοτριβείου, σε σταθερή θερμοκρασία 16-17 βαθμών κελσίου, γινόταν η επεξεργασία της ελιάς και η παραγωγή πολύ καλής ποιότητας ελαιολάδου.
ΤΗΝ ΓΛΩΣΣΑΝ ΜΟΥ ΕΔΩΣΑΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗΝ
Στην κεντρική πλατεία μας υποδέχονται ο Τζιόρτζιο Φιλιέρι και ο Γκαετάνο Μαστρολία.
Ο πρώτος αρκετά γνώριμος, καθώς έχει έρθει πολλές φορές στην Ελλάδα κι έχει εμφανιστεί σε ελληνικά ΜΜΕ. Περισσότερο αποκαλυπτικός είναι ωστόσο ο Γκαετάνο. Η αγάπη του για τη διατήρηση της ελληνικής γλώσσας εντυπωσιάζει. Έχει συγκεντρώσει εκατοντάδες άγνωστα ποιήματα και τα απαγγέλει με ένα πάθος πρωτόγνωρο.
«Δεν είχαμε άλλη γλώσσα παλιά, κι είναι αμαρτία να χάσουμε τώρα αυτή τη γλώσσα, τη γλώσσα μας», λέει.
Ο Τζιόρτζιο Φιλιέρι είναι φιλόλογος. Σπούδασε στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, έμαθε τα γκρίκο από τον πατέρα και τη μητέρα του, καθώς μιλούσαν στο σπίτι αυτή τη γλώσσα και τα δίδαξε 10 χρόνια. Η εμπειρία του ως δασκάλου τον βοήθησε να αντιληφθεί ότι τα παιδιά αφομοιώνουν πιο εύκολα τη γλώσσα μέσα από τα τραγούδια. Το επόμενο βήμα του ήταν η ίδρυση Πολιτιστικού Συλλόγου και ενός μουσικού συγκροτήματος με την επωνυμία «Αστέρια». Με το συγκρότημά του έχει λάβει μέρος σε πολλές συναυλίες και στην Ελλάδα.
Ο Φιλιέρι μας αφηγείται μια εκπληκτική ιστορία που υποδηλώνει την απομόνωση των κατοίκων αυτής της περιοχής για πολλά χρόνια. Σύμφωνα με αυτήν οι κάτοικοι ανακάλυψαν την ελληνική τους καταγωγή, όταν μια ηλικιωμένη γυναίκα άκουσε έναν περαστικό (Έλληνα) στους δρόμους του χωριού να μιλά την ίδια με εκείνη γλώσσα. Ένας ξένος, είπε, μιλά τη γλώσσα μας, μη γνωρίζοντας ότι η γλώσσα ήταν η ελληνική.
Στο παλάτσο Marchesale “granafei” στεγάζεται ο δραστήριος Σύλλογος των ελληνόφωνων και το Κέντρο Μελέτης ΧΩΡΑΜΑ (η χώρα μας). Στον ίδιο χώρο υπάρχει πλούσιο φωτογραφικό υλικό κι ένα λαογραφικό μουσείο.
Εδώ κάτω από την επιγραφή με τα λόγια του εθνικού μας ποιητή «μήγαρις έχω άλλο στο νου μου πάρεξ ελευθερία και γλώσσα;», γίναμε κοινωνοί αυτής της πλούσιας πολιτιστικής παράδοσης, που αποπνέει Ελλάδα.
Ο Γκαετάνο Μαστρολία με παλλόμενη από συγκίνηση φωνή απήγγειλε στα γκρίκο ποιήματα. Και ο Τζιόρτζιο Φιλιέρι τραγούδησε. Ποίηση αρμονική με τη γλώσσα κι ένας ήχος που έρχεται από πολύ παλιά.
Πόσο γλυκιά είναι η νύχτα κι ωραία
κι εγώ δεν κοιμάμαι σκέφτομαι εσένα
που πάω, που σύρνω, που σταθώ,
πάντα στην καρδιά μου εσένα βαστώ …
Η ΤΑΡΑΝΤΕΛΑ ΑΝΤΙΔΟΤΟ ΣΤΗΝ ΤΑΡΑΝΤΟΥΛΑ
Το τραγούδι είναι εκείνο το πολιτιστικό στοιχείο που αντιστέκεται περισσότερο στο χρόνο. Παρά τις έντονες επιδράσεις της σύγχρονης ιταλικής μουσικής οι μελωδίες στα χωριά διατηρούν τις ελληνικές ρίζες τους και το τραγούδι παραμένει ο ισχυρότερος κρίκος που συνδέει τους ελληνόφωνους με τη μητέρα πατρίδα. Οι κάτοικοι της Grecia Salentina (Γκρέτσια Σαλεντίνα) μέσα από το τραγούδι και το χορό εκφράζουν όχι μόνο τη νοσταλγία, αλλά και τη θέληση να διατηρήσουν την ελληνική συνείδησή τους.
Παραδόσεις και θρύλοι για φίδια και ταραντούλες μεταφέρονται από γενιά σε γενιά μέσα από αφηγήσεις και παραμύθια. Σε έναν από αυτούς τους θρύλους αποδίδεται και ο περίφημος χορός Ταραντέλα, που πήρε την ονομασία του από μια δηλητηριώδη αράχνη.
Η αράχνη ζει στις πεδιάδες του Τάραντο,( της μεγάλης ελληνικής αποικίας στην Κάτω Ιταλία) έχει τη φωλιά της μέσα στο χώμα και τη λένε Τάραντα ή Ταραντούλα. Όταν κάποιος ξάπλωνε για να ξεκουραστεί τον τσίμπαγε και το δηλητήριο τον έκανε να χοροπηδάει σαν τρελός προσπαθώντας να γλυτώσει και να βρει γιατρειά. Έτσι γεννήθηκε η μουσικοχορευτική θεραπεία της Ταραντέλα, μια χορευτική τελετουργία λύτρωσης.
Λέγεται πως τα αρχαία χρόνια ο Τάραντας ήταν πασίγνωστος για τις οργιαστικές τελετές του. Στο κοντινό Μεταπόντιο εξάλλου δίδαξε και πέθανε ο Πυθαγόρας, ο θεωρητικός και μύστης της κάθαρσης μέσα από τη μουσική.
Στο Μεταπόντιο, το οποίο, σύμφωνα με τις αρχαιολογικές έρευνες, ιδρύθηκε από Αχαιούς στα μέσα του 7ου π.χ. αιώνα, θα επισκεφθούμε λίγο αργότερα τον αρχαιολογικό χώρο. Εδώ θα δούμε έναν από τους πρώτους αρχαίους ναούς της Μεγάλης Ελλάδας το ναό της Ήρας. Πρόκειται για δωρικό ναό, που είχε χτιστεί γύρω στα 550 π.χ. με διαστάσεις 16Χ35,5 και διέθετε 6 κίονες στις στενές πλευρές και 12 στις μακριές πλευρές. Σήμερα σώζονται 15 κίονες.
ΔΥΟ ΘΕΩΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΑ ΓΚΡΙΚΟ
Αλήθεια που πατάνε οι ρίζες του γλωσσικού ιδιώματος γκρίκο; Στην Αρχαία Ελλάδα και στον πρώτο ελληνικό αποικισμό τον 8ο αιώνα π.Χ, ή στους μετέπειτα βυζαντινούς χρόνους;
Ο Ιταλός γλωσσολόγος Τζουζέπε Μορόζι υποστηρίζει ότι το γλωσσικό ιδίωμα της Απουλίας έχει τις ρίζες του στον 9ο και 10ο αιώνα, ενώ της Καλαβρίας στον 11ο και 12ο αιώνα. Τη θεωρία Μορόζι για τη Βυζαντινή καταγωγή της γλώσσας, αντέκρουσαν Έλληνες επιστήμονες, μεταξύ των οποίων ο κορυφαίος γλωσσολόγος Γιώργος Χατζηδάκις.
Οι μελέτες των Ελλήνων γλωσσολόγων, ανθρωπολόγων και μουσικολόγων από τη δεκαετία του 1970 έως σήμερα, έδειξαν ότι στη γλώσσα των ελληνόφωνων της Κάτω Ιταλίας, συνυπάρχουν δωρικά κατάλοιπα, στοιχεία βυζαντινά, ιταλικές λέξεις, καθώς και δάνεια από τις τοπικές διαλέκτους, τα σαλεντίνικα και τα καλαβρέζικα.
Τη θεωρία αυτή που υποστηρίζει ότι η καταγωγή της γλώσσας ανάγεται στην αρχαιότητα, ενίσχυσε με το τεράστιο σε όγκο έργο του ο Γερμανός καθηγητής της Γλωσσολογίας και μετέπειτα ακαδημαϊκός Γκέραρντ Ρόλφς. Με σύσταση του Ρόλφς το 1962 η Ακαδημία Αθηνών ανέθεσε στον Αναστάσιο Καραθανάση τη σύνταξη του πρώτου λεξικού αυτής της γλώσσας. Το Ιστορικό Λεξικό των Ιδιωμάτων της Κάτω Ιταλίας κυκλοφόρησε από το 1984 έως το 1992 αποθησαυρίζοντας 6.000 λέξεις σε πέντε ογκώδεις τόμους.
Το αξιοθαύμαστο με τους ελληνόφωνους της Κάτω Ιταλίας είναι ότι οι ίδιοι οι απλοϊκοί άνθρωποι κράτησαν ζωντανή την γλώσσα τους ανά τους αιώνες.
Τα τελευταία χρόνια ωστόσο η τηλεόραση, η αστυφιλία, ο σύγχρονος τρόπος ζωής απομακρύνουν τους νέους από τα χωριά και η γκρίκο χρόνο με το χρόνο ξεθωριάζει και σβήνει. Το 1999 το ιταλικό κράτος αναγνώρισε με νόμο τα γκρίκο ως γλώσσα της μειονότητας. Καθιερώθηκε η διδασκαλία μιας ώρας στα σχολεία της περιοχής, αλλά με την κρίση ατόνησε. Η κρίση στέρησε από τους ελληνόφωνους και την βοήθεια που είχαν από την Ελλάδα, ιδιαίτερα μετά και το κλείσιμο του ελληνικού προξενείου στη Νάπολη.
Σήμερα μόνον οι ηλικιωμένοι μιλούν πλέον τη γλώσσα και ζητούν στήριξη για τη διάσωσή της. Είναι αμαρτία να την χάσουμε αυτή τη γλώσσα λένε. Είναι σημαντικό η περιοχή να διατηρήσει την ελληνική της ταυτότητα.
