Ξημέρωνε και το ταξίδι δεν είχε τελειωμό. Ή έτσι μου έμοιαζε εμένα. Είναι αλήθεια πως δεν θες να ταξιδεύεις μαζί μου. Με πιάνει μια ”λύσσα” μόλις βγω από την πόλη.
Έχω βάλει και …σημάδια. Υλίκη, πρώτος αναστεναγμός. Βελεστίνο, ευθυμία και μόλις περάσω τα Τέμπη, ε εκεί γίνομαι παιδί μπροστά στο βάζο με τις καραμέλες… Άσε που κάθε λίγο και λιγάκι θέλω να σταματάω να φωτογραφίζω, αγανάκτηση για τους συνεπιβαίνοντες…
Σερί Αθήνα-Δράμα, στάσεις μόνο για καύσιμα (παντός είδους). Λίγη ώρα ξεκούραση εκεί, έναν καφέ και ανασυγκρότηση. Να φτάσω στον Βώλακα, πριν αρχίσουν οι ετοιμασίες. Αφορμή οι “Κουδουνάδες” των γύρω χωριών.
Βώλακας, Καλή Βρύση, Μοναστηράκι, Πετρούσα, Ξηροπόταμος, Πύργοι.
«Αρκούδες», «Αράπηδες», «Μπαμπούγερα», «Τσολιάδες».
Στην ψυχολογία του εορταστικού 12ημερου, κυρίαρχος είναι ο Διονυσιασμός, που με τα χρόνια, δεν συγκρούεται πια με την θρησκευτική κατάνυξη.
ΤΑ ΦΩΤΑ ΣΤΟΝ ΒΩΛΑΚΑ
Ο Βώλακας, χτισμένος στην αγκαλιά του όρους Φαλακρό, δέχεται αρκετούς επισκέπτες όλο τον χειμώνα, εξαιτίας του χιονοδρομικού κέντρου που υπάρχει στην περιοχή. Κατά τον εορτασμό των Θεοφανίων, αλλάζει όψη. Αλλάζει και φορεσιά. Ένα θεαματικό παμπάλαιο έθιμο, παραμένει ακόμα ζωντανό. Ένα έθιμο με έντονο Διονυσιακό χαρακτήρα.
Πρώτη φορά που άκουσα για τις γιορτές σε αυτά τα χωριά ήταν πριν πολλά χρόνια με αφορμή ένα φιλμάκι του 1985, για δυο σπουδαίους μουζικάντηδες. Τον γκαϊτατζή, Γιαννάκη Πέτρο και τον κορυφαίο Νταχαρετζή Λιαβό Μαυρουδή. Έτσι με έφερε ο δρόμος σε αυτό τον τόπο και μεταξύ μας πολύ καλά έκανε ( ο δρόμος ).
Στον Βώλακα, οι «Αράπηδες» έχουν στη ράχη τους καμπούρα που γίνεται με μια βελέντζα γεμάτη άχυρα ενώ στα χέρια κρατούν μαγκούρα (χοντρό ξύλο σαν μπαστούνι) πάνω στο οποίο στηρίζονται και κρατώντας το σώμα σκυφτό με πλάγιες κινήσεις προσπαθούν να χτυπήσουν τα κουδούνια που φορούν στη μέση. Μαζί τους υπάρχει ο τσαούσης και η νύφη.
Στέκω απέναντι τους την ώρα που ταιριάζουν τις προβιές. Απόλυτη σοβαρότητα, τελετουργία. Μοιάζουν να μην είναι παρόντες. Οι παλιότεροι επιτηρούν, δίνουν οδηγίες, όπου χρειαστεί σφίγγουν τα σχοινιά. Όταν όλα είναι έτοιμα, δίνουν την ευχή τους… Η ησυχία στο χωρίο, σχεδόν ενοχλητική, νοιώθω όμως πως κάτι θα συμβεί και την ώρα που πρέπει, ένα ποτάμι από κάθε λογής κουδούνια πλημυρίζει τα σοκάκια και τους δρόμους του χωριού.
ΜΑΓΕΙΑ !!!
Συμπρωταγωνιστές στο δρώμενο είναι οι “Τσολιάδες” με την εθνική φορεσιά και οι “Γκιλίγκες” με την τοπική γυναικεία φορεσιά. Όλοι μαζί, με λύρες και νταϊρέδες, γυρίζουν στα σπίτια του χωριού, δίδοντας και παίρνοντας ευχές.
Ακολουθεί το απόγευμα τρανός χορός στην πλατεία του χωριού. Μιμητικό όργωμα και εικονική σπορά. Στο ίδιο χωριό την επομένη, 8 Ιανουαρίου, γίνεται αναπαράσταση τοπικού γάμου. Την ίδια μέρα βγαίνουν και οι “Αρκούδες”, άντρες μεταμφιεσμένοι με ολόκληρες προβιές. Η μέρα αυτή στον Βώλακα είναι αφιερωμένη στη “μαμή”, την οποία επισκέπτονται οι μητέρες με διάφορα δώρα. Πρόκειται για έθιμο που διασώζει στοιχεία από ανάλογες τελετές της αρχαιότητας με έντονο γονιμικό χαρακτήρα, όπως ήταν τα Θεσμοφόρια και τα Αλώα.
Η ΠΟΜΠΗ ΣΤΟ ΜΟΝΑΣΤΗΡΑΚΙ
Στο Μοναστηράκι από πολύ νωρίς, αχάραγα, οι Αράπηδες και οι Τσολιάδες στα σημάδια. Ο νταϊρές συνοδεύει τις ομάδες από σπίτι σε σπίτι. Το κρύο τσουχτερό και στις στάσεις θα μπει γρήγορα φωτιά. Εκεί θα ζεσταθούν μα κυρίως, θα ζεσταθεί το δέρμα του νταϊρέ. Η πομπή πριν την κατάληξη της θα περάσει μέσα από το νεκροταφείο, θα χορέψουν εκεί για αυτούς που έχουν ”φύγει”.
Ύστερα θα καταλήξουν όλοι μαζί στον χορό στην πλατεία. «Αράπηδες», «Τσολιάδες», επισκέπτες. Θα φάνε και θα πιουν, θα χορέψουν και θα ευχηθούν για ευκαρπία και ευγονία.
Στον Ξηροπόταμο γίνεται η περιφορά της Τσέτας και η αποκορύφωση του εθίμου καταλήγει με άφθονο κρασί και γίδα βραστή.
Το δρώμενο γίνεται στις 7 Ιανουαρίου, ανήμερα του Αγίου Ιωάννη και η ομάδα των μεταμφιεσμένων αποτελείται και εκεί από «Τσολιάδες», «Νύφες» και «Αράπηδες», παλαιότερα και από αρκούδα με τον αρκουδιάρη.
Η συμμετοχή των κατοίκων και των επισκεπτών είναι καθολική ενώ ακολουθεί παρουσίαση χορών στην πλατεία του χωριού τις απογευματινές ώρες από τον τοπικό Πολιτιστικό Σύλλογο. Προηγουμένως η παρέα των μεταμφιεσμένων έχει επισκεφτεί τα σπίτια του χωριού που έχουν Γιάννη, όπου εύχονται και δέχονται τα σχετικά κεράσματα.
ΤΑ “ΔΙΟΝΥΣΙΑ” ΤΗΣ ΚΑΛΗΣ ΒΡΥΣΗΣ
.
Στην Καλή Βρύση αναβιώνουν τα περίφημα «Μπαμπούγερα», το έθιμο των οποίων συνδέεται με την λατρεία στον αρχαίο Διόνυσο. Πλήθος “Μπαμπούγερων” ξεχύνεται στο χωριό και με πειράγματα στον κόσμο ξορκίζουν το κακό.
Τα “Μπαμπούγερα”, είναι άντρες μεταμφιεσμένοι ζωόμορφα, ζωσμένοι βαριά κουδούνια. Εμφανίζονται αμέσως μετά την τελετή του αγιασμού και με την εντυπωσιακή μεταμφίεση και τη θορυβώδη παρουσία τους κυριαρχούν σε όλο το χωριό την ημέρα των Θεοφανείων, καθώς και τις δύο επόμενες.
Τα «Μπαμπούγερα», την εποχή του Διονύσου, ήταν οι γνωστοί μας σάτυροι, που περνούσαν μια ζωή ανέμελη, με κρασί και γλέντι. Στο διάβα των αιώνων, οι κωδονοφόροι κάνουν αισθητή την παρουσία τους σε διάφορες ιστορικές περιόδους.
Στην Καλή Βρύση τα δρώμενα των ημερών αυτών, παίρνουν περισσότερο συγκροτημένη μορφή, στη διάρκεια ενός πανηγυρικού τριημέρου με εθιμολογικό πλαισίωμα, που αρχίζει από την παραμονή των Θεοφανείων με τελετουργικό δείπνο των μελών κάθε οικογένειας.
Εδώ στην Καλή Βρύση, προσδίδει ιδιαίτερη διάσταση η πρόσφατη αποκάλυψη στην περιοχή ναού αφιερωμένου στη λατρεία του Διονύσου. Είναι εντυπωσιακό στις μέρες μας, ένα δρώμενο να λειτουργεί στο φυσικό του χώρο.
Η …ΚΑΜΗΛΑ ΤΗΣ ΠΕΤΡΟΥΣΑΣ
Στην Πετρούσα οι μεταμφιέσεις γίνονται την επομένη και τη μεθεπομένη των Θεοφανείων, 7 και 8 Ιανουαρίου, με κύριο στοιχείο του γιορτασμού μια εντυπωσιακή πομπική περιφορά με λύρες και νταχαρέδες μιας καμήλας, εικονικής σήμερα, πραγματικής παλαιότερα. Τη δεύτερη μέρα γίνεται και εδώ παράσταση γάμου, χαρίζοντας κέφι και χαρά.
Από το πρωί της 7 Ιανουαρίου, μια μεγάλη παρέα ξεκινάει «το φωτισμό τον χωριού», όπως λέγουν. Μπροστά πηγαίνουν άντρες με μουτζουρωμένο το πρόσωπο και χαραγμένο με μπογιά στο μέτωπό τους το σημείο του σταυρού, οι οποίοι συνεχώς πίνουν και χορεύουν. Ακολουθούν τα όργανα, λύρες και νταχαρέδες, και πίσω από αυτά, ο Ζαχαρίας η καμήλα με την παρέα του. Όλοι πίνουν και χορεύουν, τριγυρίζοντας τους δρόμους του χωριού, που όλοι του οι κάτοικοι συμμετέχουν στο πανηγύρι αυτό της χαράς.
Την άλλη μέρα, 8 Ιανουαρίου, η παρέα της καμήλας κάνει πάλι μια βόλτα στο χωριό, καλώντας τους κατοίκους σε χορό και διασκέδαση. Κορυφαίος στο χορό είναι ο λεγόμενος σταχτής, που κρατάει μια κάλτσα γεμάτη με στάχτη, με την οποία χτυπά όποιον εμποδίζει να αναπτυχθεί ο κύκλος του χορού. Ακολουθούν ηλικιωμένες γυναίκες και ηλικιωμένοι άντρες.Στη διάρκεια της γιορτής γίνονται και διάφορες αναπαραστάσεις σκηνών της καθημερινής χωρικής ζωής (σπορά, θερισμός κλπ.). Ακολουθεί και εδώ σατιρική αναπαράσταση τοπικού γάμου και το γλέντι κρατάει μέχρι αργά το βράδυ, με άφθονη κατανάλωση τσίπουρου αλλά και “ανάμικτων” ποτών.
“Μπαμπούγερα”, “Αράπηδες”, “Γκιλίγκες”, “Τσέτες”, Κωδονοφόροι και άλλα πολλά, ξορκίζουν τα κακά πνεύματα για τη νέα χρονιά και εύχονται καλή χρονιά και φυσικά καλοτυχία. Λαϊκά δρώμενα που λαμβάνουν χώρα σε όλη την περιοχή των χωριών της Δράμας, τα οποία βρίσκονται κυρίως σε ορεινές περιοχές όπως το Μοναστηράκι, τον Ξηροπόταμο, τους Πύργους, την Πετρούσα, τον Βώλακα, την Καλή Βρύση, το Παγονέρι. Κορυφαίες εκφάνσεις μιας πλούσιας πολιτιστικής κληρονομιάς και παράδοσης, η οποία έχει τις ρίζες της στη Διονυσιακή λατρεία που από αρχαιοτάτων χρόνων υπήρχε στην περιοχή.
Τις μέρες του Δωδεκαημέρου σε χωριά όπου υπάρχουν εγκατεστημένοι πρόσφυγες από τον Πόντο (Σιταγροί κ.ά.) συνηθίζονταν οι “Μωμόγεροι”, είδος λαϊκού παραδοσιακού θεάτρου, με σκοπό ψυχαγωγικό σήμερα. Η αναπαράσταση γάμου αποτελεί συνηθισμένο θέμα και αγαπημένο θέαμα στα λαϊκά δρώμενα. Πριν όμως πάρει το σημερινό χαρούμενο χαρακτήρα, η εικονική τελετή γάμου αποτελούσε μαγική πράξη, που απέβλεπε στην πρόκληση γονιμικής δύναμης για την καρποφορία των χωραφιών και την αύξηση των κοπαδιών. Στην ιστορική αρχαιότητα υπήρχε το στοιχείο του συμβολικού ιερού γάμου, για ευόδωση της συγκομιδής, ενταγμένου στην επίσημη διονυσιακή λατρεία, κατά τη δεύτερη μέρα των Ανθεστηρίων. Στις σύγχρονες αναπαραστάσεις κυριαρχεί το εύθυμο στοιχείο, ενώ ακολουθείται γενικά η γαμήλια εθιμολογία σε όλες τις φάσεις: ξύρισμα γαμπρού, ντύσιμο νύφης, που συνήθως την υποδύεται άντρας, νυφόπαρμα, αποχαιρετισμός των οικείων της, μεταφορά της προίκας, γαμήλια πομπή με επικεφαλής τα μουσικά όργανα, στέψη, χαιρετισμός των νεόνυμφων με προσφορά χαρτονομισμάτων που καρφιτσώνονται στο στήθος τους, γαμήλιο γλέντι.
Υπάρχουν παράλληλα και κάποιοι νεωτερισμοί ή ευρηματικές προσαρμογές στη σύγχρονη πραγματικότητα. Στην Καλή Βρύση για παράδειγμα ο υποδυόμενος τον ιερέα, ξεφεύγοντας από τη μίμηση της θρησκευτικής τελετουργίας, προτιμά τη διαδικασία του πολιτικού γάμου, με εύθυμες παραινέσεις στο ζεύγος για αγάπη και αμοιβαία υπακοή:
Γιώργη, ν’ αγαπάς την έμορφη Βασίλα την Παινεμένη,
να μην την αφήνεις, Γιώργη, παραπονεμένη.
Και συ, Βασίλα, ν’ αγαπάς τον έμορφό σου Γιώργη,
να τον προσέχεις, να μη μένει η κοιλίτσα του πεινασμένη,
και τρέχει στη γειτόνισσα, να της ζητάει μέλι.
Παλιότερα σε πολλά χωριά, υπήρχαν αρματωμένοι από την μια μεριά και από την άλλη, η ” υπερβολική ” παρουσία των μεταμφιεσμένων.
Οι αρματωμένοι, σε απόλυτη τάξη και με ολοφάνερη την υπακοή τους στον αρχηγό της ομάδας και από την άλλη ο απόλυτος δαιμονισμένος σουρεαλισμός, που εκδηλώνετε, πέρα από την αμφίεση, με πειράγματα, υπονοούμενα, ελευθεροστομία. Ελευθερίες που δεν της έχει στην καθημερινότητα του. Παραβιάζει κοινωνικά ταμπού, που σε άλλη περίπτωση δεν θα του το επέτρεπε ο κώδικας συμπεριφοράς της κοινότητας. Στα πειράγματά τους δεν υπάρχει καμία διάκριση και καμιά ανοχή για όποιον ή όποια βρεθεί στον δρόμο τους.
Εμένα που με βρήκε το τέλος των γιορτών ΔΕΝ το θυμάμαι ακριβώς. Θυμάμαι όμως την υπόσχεση που έδωσα στον εαυτό μου: “Κοίτα να ξανάρθεις σύντομα, πριν χαθούν τα όμορφα…”
