Το χρωματιστό, «βιβλικό» αρχιτεκτονικό όραμα μιας ιδιοφυΐας.
Η Σαγκράδα Φαμίλια είναι το ημιτελές “έργο ζωής” ενός ιδιόμορφου αλλά ιδιοφυούς Καταλανού αρχιτέκτονα, του Αντόνι Γκαουδί. Εξωτερικά, μοιάζει με υπερφυσικό τέρας που παλεύει με τους γερανούς και τις σκαλωσιές καθώς και με τα γύρω κτήρια που διαμαρτύρονται για τον όγκο του αφού ο Γκαουδί σχεδίασε τις διαστάσεις του και την αρχιτεκτονική του υπόσταση του σε μια Βαρκελώνη πολύ πιο αραιοκατοικημένη.
Εσωτερικά, τολμώ να πω, είναι η κορυφαία αίσθηση που έχω νιώσει σε εσωτερικό χώρο λατρείας ταξιδεύοντας ανά την υφήλιο, μια αίσθηση ανάλαφρη, χαρούμενη, παιχνιδιάρικη, μυστηριακή, στα όρια του μεταφυσικού, ένα αρχιτεκτονικό έργο που κάνει πολύ υπερήφανους όλους τους Καταλανούς, όσο υπερήφανους έκανε και ο Παρθενώνας τους αρχαίους Αθηναίους. Προσεγγίζω τον ναό, όχι τόσο με όρους τεχνικούς όσο με τον απόηχο μιας πολύ δυνατής ταξιδιωτικής και απογειωτικής εμπειρίας. Ένα “ταξίδι” που σε καλεί να κάνεις μέσα του ένας ιδιαίτερα εντυπωσιακός και γοητευτικός χώρος που τίποτα δεν υπάρχει εκεί τυχαία.
Την Βαρκελώνη την πρωτοεπισκέφτηκα πριν δώδεκα χρόνια, και αν και ξαναπήγα πολλές φορές εκεί, φέτος όμως αξιώθηκα να κάνω μια ολοκληρωμένη επίσκεψη στη Σαγκράδα Φαμίλα και στο εσωτερικό της.
“Η Βασιλική και Εξαγνιστική Εκκλησία της Αγίας Οικογενείας” όπως είναι το επίσημο όνομά της είναι το ημιτελές «έργο ζωής» του Αντόνι Γκαουδί ενός ιδιόρρυθμου αλλά εξαιρετικά ταλαντούχου Καταλανού αρχιτέκτονα που έμεινε στο πάνθεον των σημαντικότερων αρχιτεκτόνων του κόσμου. Το συγκεκριμένο έργο, που ήταν έμπνευση ενός βιβλιοπώλη του Ζουσέπ Μποκαμπέλια, ιδρυτή του Πνευματικού Συλλόγου για τη λατρεία του Αγίου Ιωσήφ, ξεκίνησε το 1882 από τον Φρανσίσκο Βιγιάρ αλλά την επόμενη χρονιά το ανέλαβε ο Γκαουδί σε ηλικία 31 ετών.
Ο Γκαουδί ήταν από το Ρέους της Ταραγόνας, γιος ενός χαλκουργού και λάτρευε από παιδί τη χειροτεχνία, τη ζωολογία, τη βοτανολογία, τη γεωλογία και την ανατομία. Όλα αυτά τα πάντρεψε με τις μυστικιστικές τους ανησυχίες περί συμβολικών κατασκευών και με την έμφυτη, υψηλού επιπέδου, αισθητική του και άφησε ένα εντελώς προσωπικό στυλ αρχιτεκτονικής αντίληψης . Ο τρόπος που ο Γκαουδί προσέγγιζε τις κατασκευές του ήταν εντελώς ανορθόδοξος αφού δεν χρησιμοποιούσε τα κλασικά αρχιτεκτονικά σχέδια αλλά σκαριφήματα και μακέτες όπου εσκεμμένα δεν υπήρχε λογική αλλά αποτύπωνε τα προσωπικά του οράματα με τέτοιο τρόπο που πολλοί τον θεωρούν και πρόδρομο του σουρεαλισμού. Μάλιστα αυτή η «ονειρική» αποτύπωση των αρχιτεκτονικών του σκέψεων προκάλεσε πονοκέφαλο στους συνεχιστές του για την λήψη των κατάλληλων κατασκευαστικών λύσεων για την ολοκλήρωση του έργου του. Ο ίδιος πίστευε τόσο πολύ στην ολοκλήρωση της Σαγκράδα Φαμίλια που πούλησε όλη την περιουσία του και την επένδυσε εκεί, ζώντας κυριολεκτικά ως ερημίτης και ζητιάνος για να μαζέψει χρήματα για αυτόν το σκοπό. Το 1926 περπατώντας αφηρημένος, παρασύρεται και σκοτώνεται από ένα τραμ που κανένας δεν τον αναγνώρισε γιατί έμοιαζε με άστεγο.
Για να προσεγγίσει λοιπόν κάποιος το έργο μιας τόσο ιδιόρρυθμης προσωπικότητας θα πρέπει να το δει μέσα από την προσωπική κοσμοθεωρία του καλλιτέχνη, τον προσωπικό του μύθο.
Η Σαγκράδα Φαμίλια φαίνεται από πολλά σημεία της Βαρκελώνης και καλεί τον επισκέπτη να πλησιάσει κοντά της. Ανεβήκαμε με τα ποδήλατα τον ανηφορικό πλατύ δρόμο με τα φοινικόδεντρα της Carrer Marina. Παρκάραμε δίπλα στον ναό αρχίσαμε να τον πλησιάζουμε. Το εντυπωσιακό ύψος που έχει πάρει το κτίσμα με τους 8 θεόρατους «πύργους κωδωνοστάσια» από τους 18 που πρόκειται να κατασκευάσουν το κάνει να μοιάζει με υπερφυσικό τέρας που παλεύει με τους γερανούς και τις σκαλωσιές καθώς και με τα γύρω κτήρια.
Όταν ο Γκαουδί είχε φανταστεί τον ναό η πόλη δεν ήταν τόσο πυκνοκατοικημένη, ούτε υπήρχαν πολλές από τις γύρω πολυκατοικίες. Αξίζει να σημειωθεί ότι σε φωτογραφίες της εποχής που πρωτοκατευάστηκε η Σαγκράδα Φαμίλια γύρω της υπήρχαν βοσκοτόπια με κατσίκες! Σήμερα όμως η πρώτη εντύπωση είναι ότι η τωρινή αρχιτεκτονική δομή της πόλης “διαμαρτύρεται” σε ένα ναό που μέχρι πρότινος ήταν “μαζεμένος” και τώρα αρχίζει να αποκτά ένα παράστημα δυσανάλογο με τον περιβάλλοντα οικιστικό χώρο. Εκτός την “αόρατη” μεταφορική αίσθηση διαμαρτυρίας των προσωποποιημένων γύρω κτηρίων, το μάτι μου έπεσε και σε κάποια ορατά πανό διαμαρτυρίας γειτονικών πολυκατοικιών που διακήρυτταν την νομιμότητά τους και το άδικο της επέκτασης του ιερού χώρου, αφού η ανάπτυξη των πραγματικών διαστάσεων της Σαγκράδα Φαμίλια θα σημάνει αυτόματα και το γκρέμισα τους και το ξεβόλευα άλλων «φαμιλιών» που ζουν μέχρι τώρα εκεί.
Πριν μπούμε μέσα σήκωσα το κεφάλι μου ψηλά. Οι κορυφές των πύργων είναι διακοσμημένες με την τεχνική των πολύχρωμων μωσαϊκών που ο Γκαουδί χρησιμοποιούσε ευρέως και ονομάζεται «τρενκαδίς». Οι περιφερειακοί “πύργοι κωδωνοστάσια” είναι αφιερωμένοι στους 12 αποστόλους, άλλοι τέσσερις στους Ευαγγελιστές, ένας στην Παναγία, ύψους 138 μέτρα και ολοκληρώθηκε τον Δεκέμβρη του 2021 και ο κεντρικός πύργος θα είναι αφιερωμένος στον Ιησού.
Αυτός θα έχει ύψος 172,5 μέτρα, ένα μέτρο λιγότερο από το Monjuic, το κεντρικό βουνό της Βαρκελώνης, μιας και ο Γκαουδί πίστευε ότι τα ανθρώπινα δημιουργήματα θα πρέπει να είναι έστω κατά τι μικρότερα από αυτά του θεού. Όταν θα πραγματοποιηθεί αυτό, η Σαγκράδα Φαμίλα θα είναι το υψηλότερο θρησκευτικό κτήριο στον κόσμο. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο Γκαουντί επειδή αγαπούσε πολύ την μουσική συνέλαβε τη Sagrada Família ως ένα τεράστιο μουσικό εκκλησιαστικό όργανο και τους «πύργους κωδωνοστάσια» ως σωλήνες του οργάνου που οι μελωδίες του θα ηχούν στην πόλη!
Η εκκλησία έχει σχήμα πυραμίδας επειδή ο καλλιτέχνης πίστευε ότι αυτό το γεωμετρικό σχήμα βοηθάει την ένωση του ανθρώπου με το θείο. Οι τρεις πλευρές του κτηρίου έχουν πύργους και στην τέταρτη πλευρά, στη βόρεια βρίσκεται το ιερό. Οι τρεις προσόψεις είναι θεματικές και απόλυτα συμβολικές. Η ανατολική πλευρά αναφέρεται στη γέννηση του Ιησού, η δυτική στον θάνατο του και η νότια στην αιώνια δόξα του.
Επιλέξαμε να μπούμε από την ανατολική πλευρά γιατί αυτό θα βοηθούσε την καλύτερη κατανόηση του οικοδομήματος. Αυτή είναι πρώτη και η μοναδική πρόσοψη που κατασκευάστηκε όσο ο Γκαουδί ήταν εν ζωή. Εδώ κυριαρχεί η σκηνή της γέννησης. Στο κέντρο η ” Sagrada Familia”, η” Αγία Οικογένεια”, ο Ιωσήφ, η Παναγία και ο Χριστός όπου ο ναός είναι αφιερωμένος και εκφράζει την χαρά της πλάσης στην έλευση του υιού του θεού. Η αριστερή είσοδος, η είσοδος της ελπίδας είναι αφιερωμένη στον Ιωσήφ, η δεξιά, η είσοδος της πίστης στην Παναγιά. Και η κεντρική, η είσοδος της φιλευσπλαχνίας στον Χριστό και γύρω υπάρχουν οι μάγοι, οι βοσκοί και οι άγγελοι.
Πάνω από την κεντρική πόρτα στην κορυφή της ανατολικής πρόσοψης υπάρχει ένα κυπαρίσσι, σύμβολο της φιλοξενίας και της αιωνιότητας και πάνω του τα άσπρα περιστέρια αντιπροσωπεύουν τις ψυχές που έχουν επιτύχει να φτάσουν στη λύτρωση. Δύο πράγματα παρατήρησα. Αν και ο Γκαουδί θα μπορούσε να κάνει τα γλυπτά της Αγίας Οικογένειας μεγαλύτερα για να τους δώσει μεγαλύτερη έμφαση, προτίμησε τα αφήσει στο ίδιο μέγεθος με τα γύρω γλυπτά για να τονίσει προφανώς την ανθρώπινή τους διάσταση.
Δεύτερον, ο καλλιτέχνης επέλεξε να στολίσει το ενδιάμεσο κενό των γλυπτών με πολλά « μπαρόκ» στοιχεία, φορτώνοντας πολύ την αισθητική αυτής της πλευράς που σύμφωνα με την ταπεινή μου άποψη, μάλλον “βαραίνουν” και μπερδεύουν πάρα βοηθούν στο να βγει ένα ατόφιο συναίσθημα. Όμως από την άλλη, κοιτάζοντας το από μακριά αυτή η επιλογή δίνει ένα “αέρα” ενός γλυπτού από υγρή άμμο θαλάσσης όπως αυτά που κάνουν ως παιδιά στην παραλία, γεγονός που μαλακώνει και αλαφρώνει το τελικό αισθητικό αποτέλεσμα. Η γέννηση λοιπόν του Ιησού αναπαριστάνεται στην ανατολική πρόσοψη αφού η «ανατολή», ως έννοια, συμβολίζει το ξεκίνημα και την αρχή ενώ η «δύση» το τέλος.
Έτσι ο Γκουαδί έφτιαξε τη δυτική πρόσοψη αφιερωμένη στα πάθη και στον θάνατο του Χριστού. Η αισθητική αυτής της πλευράς δεν έχει σχέση με την «φορτωμένη» αισθητική της ανατολικής πρόσοψης. Κυριαρχούν πιο λιτές γραμμές και αρχιτεκτονικά σχήματα. Η κεντρική ιδέα του καλλιτέχνη είναι να αποτυπωθεί η ένταση των μυών και το σχήμα των οστών ως προβολική προοπτική που μεγεθύνεται την ώρα της Σταύρωσης, ως δομικές στατικές γραμμές που χαρακτηρίζουν την φόρμα του κτηρίου σε αυτή την πρόσοψη. Με απλά λόγια, όταν κοιτάς αυτή την πρόσοψη αισθάνεσαι ότι βλέπεις μύες σε ένταση και κόκκαλα, όπως το σώμα του Χριστού πάνω στο σταυρό.
Εκεί παρατήρησα γλυπτά με σκηνές από τον μυστικό δείπνο, το φιλί του Ιούδα και δίπλα ένα αινιγματικό τετραγωνικό με τυχαίους, εκ πρώτης όψεως, αριθμούς. Φυσικά οι αριθμοί δεν είναι καθόλου τυχαίοι αφού το άθροισμα κάθε οριζόντιας και κάθετης σειράς είναι 33, όσα τα χρόνια του Χριστού. Είδα τον Πέτρο να αρνείται τον δάσκαλο τρεις φορές δίπλα στον κόκορα, τον Πόντιο Πιλάτο να δικάζει, τους στρατιώτες να παίζουν στα ζάρια τα ιμάτια του Ναζωραίου και έπειτα τον Χριστό να φορά το αγκάθινο στεφάνι, να βασανίζεται και να μεταφέρει τον σταυρό. Στην κορυφή και στο κέντρο βρίσκεται η σταύρωση. Κάνοντας αρκετά βήματα πίσω και κοιτώντας πολύ ψηλά πέρα από τα όρια της δυτικής πρόσοψης παρατήρησα μια χρυσαφένια φιγούρα ενός μοναχικού ανθρώπου να κάθεται ξεκάρφωτα σε κάποιο σημείο πολύ ψηλά. Σύμφωνα με την έμπνευση του Γκαουδί είναι ο αναστημένος Χριστός που αφ’ υψηλού αγναντεύει τον κόσμο. Αυτά τα γλυπτά είναι του Jesep Maria Subirachs που δούλεψε πάνω από 20 χρόνια καταθέτοντας το προσωπικό στυλ αλλά πατώντας πάνω στο έργο του εμπνευστή του. Για παράδειγμα, παρατήρησα ότι τα κράνη των Ρωμαίων στρατιωτών δεν είναι τα τυπικά της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας αλλά εμπνευσμένα από τις καπνοδόχους της La Pedrera, του διάσημου κτηρίου που κατασκεύασε ο Γκαουδί.
Το πιο δυνατό σημείο του ναού όμως είναι το εσωτερικό του. Εδώ έρχεσαι αντιμέτωπος με μια ευχάριστη και δυνατή εμπειρία ζωής. Ό,τι ήθελε να πει ο Γκαουδί για τη ζωή του Ιησού το παρουσίασε έξω από τον ναό. Μέσα ο ναός έχει ελάχιστα αγάλματα. Εδώ περπατώντας νιώθεις ότι βρίσκεσαι μέσα σε ένα παραμυθένιο δάσος. Ένα δάσος ονειρικό, βγαλμένο μέσα από την αθώα παιδική φαντασία. Αν υπήρχε τρόπος κάποιος να σε βάλει μέσα χωρίς να ξέρεις πού βρίσκεσαι ίσως να δυσκολευτείς να πιστέψεις ότι βρίσκεσαι μέσα σε ένα ναό. Είναι ένα μέρος που σου δημιουργεί ανάταση ψυχής, ανεξάρτητα από το αν πιστεύεις ή όχι, αν είσαι χριστιανός, μουσουλμάνος, βουδιστής ή άθεος. Είναι ένας χώρος ανάλαφρος, χαρούμενος, πολύχρωμος, παραμυθένιος, γαλήνιος και ταυτόχρονα απογειωτικός. Θέλεις χίλια μάτια να τον βλέπεις αλλά και όταν τα κλείνεις πάλι αισθάνεσαι τη δύναμή του. Σε πείθει με την υπόστασή του χωρίς να προσπαθεί να πείσει. Ο χώρος σε αγκαλιάζει χαϊδεύοντας όλες σου τις αισθήσεις. Σε νανουρίζει , σε γαληνεύει και σου ζεσταίνει την ψυχή. Δεν χρειάζεται να ξέρεις, πρέπει μόνο να μπορείς να αισθανθείς. Να αισθανθείς και να αφεθείς για να βιώσεις μια συγκλονιστική αρχιτεκτονική εμπειρία ζωής. Αν υπάρχει παράδεισος ίσως είναι κάπως έτσι.
Φυσικά ο Γκαουδί δεν έχει αφήσει τίποτα στην τύχη του. Καθετί έχει λόγο ύπαρξης μέσα σε αυτό το προσωπικό του όραμα που δείχνει την λεπτότητά του για τη φύση, τα δάση και τα λουλούδια, την αγάπη του για την δύναμη του ατόφιου υλικού, για τη μείξη των χρωμάτων, για τα μυστικιστικά σύμβολα. Μέσα σε αυτό το «ονειρικό» δάσος που το ταβάνι του είναι καλυμμένο με υπερμεγέθη λευκά άνθη, οι τέσσερις βασικές «κολώνες-κορμοί δέντρων» συμβολίζουν τους 4 Ευαγγελιστές που παρουσιάζονται συμβολικά ο Μάρκος ως λιοντάρι, ο Ματθαίος ως άγγελος, ο Λουκάς ως ταύρος και ο Ιωάννης ως αετός. Τα χρώματα των βιτρό της ανατολής είναι γαλαζοπράσινα και ταυτίζονται με την ελπίδα και ηρεμία της καινούργιας μέρας ενώ τα χρώματα των βιτρό της δύσης ζεστά και κυριαρχεί το κίτρινο, το πορτοκαλί και το κόκκινο όπως σε ένα ηλιοβασίλεμα.
Χρειάζεται ώρες για να ανακαλύψεις τις αμέτρητες λεπτομέρειες του εσωτερικού χώρου, την αισθητική και τα μυστικά του κάθε αντικείμενου που κοσμεί αυτόν τον μοναδικό εσωτερικό χώρο. Και εδώ θέλω να κάνω μια σημαντική επισήμανση που βιωματικά ένιωσα περπατώντας χαμένος και συγκλονισμένος από την ομορφιά του.
Όπως η Ακρόπολη των Αθηνών και ο Παρθενώνας ήταν ένα δημιούργημα όχι μόνο των αρχιτεκτόνων και των καλλιτεχνών που εργάστηκαν αλλά ένα δημιούργημα-παρακαταθήκη στις επόμενες γενιές και στην αιωνιότητα, όλων των Αθηναίων για το τι ήταν η αθηναϊκή κοινωνία τον Χρυσού Αιώνα του Περικλή, έτσι και η Σαγκράδα Φαμίλια αποτελεί όχι μόνο ένα δημιούργημα του ιδιοφυούς Γκαουδί και των συνεχιστών του αλλά μια παρακαταθήκη όλων των Καταλανών στην παγκόσμια πολιτιστική κληρονομιά που, ως γνωστό, λατρεύουν την αρχιτεκτονική και την υψηλή αισθητική και διακόσμηση χώρων. Ελπίζω αυτό το έργο να ολοκληρωθεί σύντομα, να καταργηθεί το υψηλότατο αντίτιμο εισιτήριου που χρηματοδοτεί την ολοκλήρωση της κατασκευής του και ο χώρος να είναι προσβάσιμος ευκολότερα σε αυτούς που εκτιμούν την ομορφιά του και την αξία του.
