Ορεινό κυκλαδίτικο τοπίο με ξερολιθιές, μικρά χωριά με πλακόστρωτα και ασβεστωμένα σοκάκια, πολυάριθμα ξωκλήσια, παραδοσιακοί ανεμόμυλοι, γραφικοί όρμοι με δαντελωτές παραλίες και γαλαζοπράσινα καθαρά νερά. Παραλίες αμμουδερές και ελεύθερες… Αυτή είναι η Κύθνος! Ένα νησί με απέριττη φυσική ομορφιά, αλλά και πανάρχαια μυστικά που κρύβει καλά φυλαγμένα στα έγκατά του. Ο θαυμαστός υπόγειος κόσμος που ακούει στο όνομα Καταφύκι.
Το μεγαλύτερο από τα σπήλαια της νησιωτικής Ελλάδας που έχει το προνόμιο να συνδυάζει το μεγαλείο της έμπνευσης της φύσης με την ανθρώπινη δημιουργία. Το αποτέλεσμα αυτής της ιδιότυπης σύμπλευσης (ανθρώπου και φύσης) είναι και το κύριο χαρακτηριστικό του σπηλαίου, ένα θαυμαστό συνονθύλευμα φυσικών και τεχνιτών στοών με πολυδαίδαλες διακλαδώσεις, σταλαγμίτες και σταλακτίτες που εντυπωσιάζουν με τον όγκο και την μορφή τους.
Το Καταφύκι ή Καταφύγι συνυπάρχει με την ανθρώπινη παρουσία αιώνες τώρα σε ένα σμίξιμο μαγικό και ανέλπιστο. Στην αγκαλιά του προσέφευγαν οι κάτοικοι για να προφυλαχθούν από τους πειρατές και άλλους επιδρομείς. Ήταν η καταφυγή τους, το απάγκιο τους σε καιρούς δύσκολους, αλλά και τόπος γιορτής, ανάστασης και ανάτασης τα μετέπειτα χρόνια.
ΣΤΗΝ ΔΡΥΟΠΙΔΑ
Για να το ανακαλύψουμε ανηφορίσαμε προς την Δρυοπίδα. Έναν από τους γραφικότερους οικισμούς της Κύθνου. Περπατήσαμε στα στενά γραφικά σοκάκια της, θαυμάσαμε τις όμορφες εκκλησιές, γευτήκαμε τις τοπικές λιχουδιές κι ύστερα ακολουθώντας το δρομάκι με τις ξερολιθιές βρεθήκαμε στη θέση Φιρές, όπου είναι το Καταφύκι.
Το σπήλαιο βρίσκεται σε υψόμετρο 190 μέτρων από την θάλασσα και παρουσιάζει σταθερή θερμοκρασία 17 βαθμούς καθ΄όλη τη διάρκεια του έτους. Το φυσικό τμήμα του δημιουργήθηκε από υπόγειο χείμαρρο, ο οποίος διέτρεχε το σπήλαιο και το τεχνητό από τις εργασίες εξόρυξης σιδηρομεταλλεύματος. Το μήκος του χαρτογραφημένου φυσικού σπηλαίου, το οποίο είναι επισκέψιμο από το κοινό υπερβαίνει τα 600 μέτρα. Επίσης υπάρχει μια μεγάλη τεχνητή στοά που δημιουργήθηκε για το πέρασμα καροτσιών στη μεταφορά μεταλλευμάτων, με μήκος 2 χιλιομέτρων, η οποία οδηγεί σε τεχνητή έξοδο στην περιοχή Κύνιδος ή Πιαδάκια. Στο εσωτερικό της φυσικής σπηλιάς αναπτύσσονται δαιδαλώδεις διάδρομοι οι οποίοι καλύπτουν έκταση περίπου3.500 τ.μ.
ΟΙ ΠΙΑΤΣΕΣ, ΤΑ ΤΟΥΝΕΛ ΚΑΙ ΤΟ … «ΓΟΥΡΝΑΚΙ»
Λίγα μέτρα από την κεντρική είσοδο του σπηλαίου ο επισκέπτης θα συναντήσει την «Μικρή Πιάτσα» (μικρή πλατεία) κι αμέσως μετά ακολουθεί η μεγαλύτερη αίθουσα με την ονομασία «Μεγάλη Πιάτσα» (μεγάλη πλατεία). Στη δεξιά πλευρά εντυπωσιάζουν τα στενά φυσικά τούνελ με τα επιβλητικά πανύψηλα τοιχώματα, τα οποία οδηγούν στην «Αίθουσα σταλακτικών», το πιο εντυπωσιακό τμήμα του επισκέψιμου σπηλαίου. Στην «Αίθουσα Σταλακτιτών» ξεχωρίζουν οι σταλακτίτες που έχουν δημιουργηθεί πάνω στα μάρμαρα που υπέστησαν κατολισθήσεις. Ορισμένοι από αυτούς ξεχωρίζουν με το σχήμα και τον όγκο τους και φέρουν ονόματα που δόθηκαν από τους κατοίκους, όπως το «Αρκουδάκι», η «Μέδουσα», το «Έμβρυο», ο «Πύργος της Βαβέλ», το «Χταπόδι» κ.α.
Αρκουδάκι 
Μοναδικής ομορφιάς είναι η αίθουσα «Γουρνάκι». Μια φυσική γούρνα με νερό που στάζει εδώ και χιλιάδες χρόνια δημιουργώντας ένα μοναδικό θέαμα. Το «Γουρνάκι» ξεπροβάλλει ανάμεσα σε διαβρωμένα πετρώματα, πανέμορφους σταλαγμίτες και σταλακτίτες που συναρπάζουν τους επισκέπτες.
Σύμφωνα με τις περιγραφές οι κάτοικοι της Δρυοπίδας μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1960 χρησιμοποιούσαν το νερό από το «Γουρνάκι» για την θεραπεία διαφόρων ασθενειών (κυρίως κοιλιακών και στομαχικών).
ΟΙ ΑΝΑΦΟΡΕΣ ΤΩΝ ΠΕΡΙΗΓΗΤΩΝ
Ξένοι περιηγητές και αρχαιολόγοι έχουν κατατάξει το σπήλαιο της Δρυοπίδας στα ωραιότερα και σημαντικότερα σπήλαια των Βαλκανίων.
Ο περιηγητής αρχαιολόγος Λουδοβίκος Ρος επισκέφθηκε το σπήλαιο τον Δεκέμβριο του 1837. Στις εντυπώσεις του κάνει αναφορά μεταξύ άλλων στο «Γουρνάκι», στις «θεραπευτικές ιδιότητες» που του προσέδιδαν οι κάτοικοι του χωριού και στις συνήθειές τους «να μαζεύονται στο σπήλαιο την Μεγάλην Λαμπράν και να χορεύουν κάτω από το φως της λάμπας».
Ο Γάλλος περιηγητής Reglous στο τρίτομο βιβλίο του που εκδόθηκε το 1910 αναφέρει ότι το Καταφύκι είναι ένα από τα ωραιότερα και άξια προσοχής σπήλαια και το θεωρεί μαζί με εκείνο της Αντιπάρου, τα σπουδαιότερα των Βαλκανίων. Επίσης σε μεταγενέστερη επίσκεψή του στην περιοχή το 1937 ομιλεί για καταστροφή ενός εκ των ωραιότερων σπηλαίων των Βαλκανίων και επισημαίνει «ότι η απώλεια για το νησί της Κύθνου θα πρέπει να θεωρείται λίαν σημαντική από τουριστικής απόψεως».
ΤΑ ΦΟΥΡΝΕΛΑ ΚΑΙ ΤΑ …ΣΟΥΒΕΝΙΡ
Σε πολλά σημεία του σπηλαίου διακρίνονται απομεινάρια και ίχνη από τις μεταλλευτικές δραστηριότητες, καθώς το Καταφύκι χρησιμοποιούνταν ως ορυχείο για την εξόρυξη σιδήρου, χαλκού, μολύβδου και μαγγανίου από την αρχαιότητα. Σύμφωνα με αναφορές που υπάρχουν από το 1835 είχε ξεκινήσει η συστηματική εξόρυξη του σιδήρου, ενώ από το 1910 έως το 1940 ξένες εταιρείες το χρησιμοποιούσαν για την εξαγωγή του σιδηρομεταλλεύματος. Δυστυχώς τα φουρνέλα και οι δυναμίτες που χρησιμοποιήθηκαν για την εξόρυξη κατέστρεψαν μεγάλο μέρος του σταλακτικού διακόσμου. Φθορές έχει υποστεί το σπήλαιο και από ασυνείδητους επισκέπτες που άφησαν το αποτύπωμά τους ή πήραν μαζί τους φεύγοντας κομμάτια από σταλαγμίτες …ως σουβενίρ.
Η πρώτη αποτύπωση του σπηλαίου Καταφύκι έγινε το 1969. Τα τελευταία χρόνια γίνεται μια προσπάθεια από τοπικούς φορείς του νησιού για την τουριστική του ανάπτυξη. Στο σπήλαιο έχει δοθεί και το όνομα του Γεωργίου Μαρτίνου (Συμπεθερούλη) ως ένδειξη τιμής στον Κυθνιώτη γεωλόγο, ο οποίος αφιέρωσε τη ζωή του στην μελέτη και εξερεύνηση του σπηλαίου.
