Στην Παροικία, χώρα – πρωτεύουσα της Πάρου, πολύ κοντά στο λιμάνι, βρίσκεται ο ναός της Παναγίας της Εκατονταπυλιανής. Πρόκειται για τον σημαντικότερο ορθόδοξο μνημείο και καλύτερα διατηρημένο χριστιανικό ναό στην ελληνική επικράτεια, μνημείο ενός ένδοξου βυζαντινού παρελθόντος, αφού η ιστορία του συνδέεται με τους εμβληματικούς αυτοκράτορες Μεγάλο Κωνσταντίνο και Ιουστινιανό, θεμελιωτές της ορθόδοξης δογματικής και πίστης.
Η εκκλησία της Παναγίας ονομάζεται και Καταπολιανή (κατά την πόλιν = πιθανότατα “δείχνει” το σημείο όπου βρισκόταν η αρχαία πόλη της Πάρου) αποτελώντας ένα τοπόσημο για του ντόπιους, που κατέβαιναν στην πόλη, μα και τους ξένους, ναυτικούς, κατατρεγμένους που έρχονταν από μακριά για να αποτίσουν στη Χάρη της κατιτίς, προσμένοντας το θαύμα.
Σκέφτομαι, αντικρίζοντας αυτό το παμπάλαιο βυζαντινό μνημείο, πως ο κάθε πιστός που έρχεται εδώ σε μια διαδικασία μύησης και λατρευτικής κατάνυξης, βρίσκει έναν αρχαιολογικό χώρο με εντυπωσιακά μαρμάρινα απομεινάρια, κίονες και κιονόκρανα, ένα βυζαντινό μουσείο, αλλά κι έναν τόπο πολυσήμαντης πολιτισμικής αναφοράς που σχίζει κάθετα τον χρόνο και σε ταξιδεύει στο ρητό και το άρρητο, στον τόπο του θρύλου, του μύθου και της ουτοπίας, εκεί που ίσως τα θαύματα γίνονται αληθινά. Εκεί, στην Χάρη της κατέφθαναν οι θαλασσοδαρμένοι ναυτικοί από τα κύματα του Αιγαίου, εκεί, και οι ψαράδες και οι χωρικοί για να αυγατίσουν οι σοδειές τους. Εκεί, και οι άτεκνες νύφες, χαρίζοντας κεντημένα μαντίλια στην Παναγία, στα μάρμαρα της οποίας, με υπομονή προσμένανε το θαύμα.
Σύμφωνα με την παράδοση της Πάρου, ο ναός χτίστηκε στα μέσα του 4ου αι. από τον Μεγάλο Κωνσταντίνο εκπληρώνοντας την υπόσχεση του στη μητέρα του. Η Αγία Ελένη στον δρόμο της προς τους Άγιους Τόπους για να βρει τον Τίμιο Σταυρό, έκανε τάμα στην Παναγία ότι θα της αφιερώσει έναν μεγαλοπρεπή ναό εάν βρει το Τίμιο Ξύλο . Στην ίδια τοποθεσία υπήρχε αρχαϊκός ναός κορινθιακού ρυθμού, τα μάρμαρα και οι κίονες του οποίου, σώζονται στα θεμέλια του χριστιανικού ναού, ενώ τα αρχιτεκτονικά του μέλη εγκιβωτίστηκαν στη δόμηση της τρίκλιτης βασιλικής εκκλησίας από τον Μεγάλο Κωνσταντίνο. Ο ναός όμως, στο μεγαλύτερο μέρος του καταστράφηκε, πιθανότατα από πυρκαγιά και αναστηλώθηκε στα χρόνια του αυτοκράτορα Ιουστινιανού, στον ρυθμό της τρίκλιτης βασιλικής με τρούλο στα μέσα του 6ου αι. και με την επιθυμία του να μοιάζει στην Αγία Σοφία της Πόλης. Κατά τις εποχές της φραγκοκρατίας και της τουρκοκρατίας δοκίμασε πολλούς βανδαλισμούς και λεηλασίες. Τεράστιες φθορές έπαθε κατά την επιδρομή του Χαϊρεντίν Βαρβαρόσσα στην Πάρο, το 1537, και αργότερα κατά την επιδρομή του Μουσταφά Καπλάν πασά, το 1666.
Η σημερινή, επίσημη ονομασία του Ναού είναι Εκατονταπυλιανή, που συνδέεται και αυτή με έναν θρύλο: “Ενενήντα εννέα φανερές πόρτες έχει η Καταπολιανή. Η εκατοστή είναι αόρατη, κρυφή. Θα φανεί και θα ανοίξει, όταν οι Έλληνες πάρουν την Πόλη”.
Ένας άλλος θρύλος, που εμπεριέχει τραγικότητα και συνδέεται με την ογκώδη Μνημειακή Πύλη, που τοποθέτησε στη βόρεια πτέρυγα του Ιερού Προσκυνήματος, ο καθηγητής Ορλάνδος, κατά τη διάρκεια της αναστήλωσης της Εκατονταπυλιανής το 1960 στο πρότυπο της τρίκλιτης σταυρωτής βασιλικής με τρούλο του Ιουστινιανού, παραλληλίζει τη θεμελίωση του ναού με εκείνη του Γεφυριού της Άρτας κατά τη δημοτική παράδοση που “αν δε στεριώσεις άνθρωπο, γιοφύρι δε στεριώνει”και φημολογείται ότι σκοτώθηκε ένας από του πρωτομάστορες πριν τελειώσει ο ναός.
Ο ναός αποτελεί το δεύτερο σύμβολο της Ορθοδοξίας, αφιερωμένο στη Μεγαλόχαρη μετά την Παναγία της Τήνου. Η ιερή εικόνα της Εκατονταπυλιανής αγιογραφήθηκε τον 19ο αιώνα και κάθε Πάσχα του καλοκαιριού, τον Δεκαπενταύγουστο, οι εορτασμοί, επικεντρώνονται στην λιτάνευση της εικόνας της Παναγίας στα σοκάκια της Παροικιάς, όπου η πομπή των πιστών μας ταξιδεύει στις προαιώνιες πομπές που τελούσαν οι μύστες στη γιορτή των Παναθηναίων και τα Ελευσίνια μυστήρια υπενθυμίζοντάς μας την αδιάλειπτη ροή του χρόνου και των παραδόσεών μας.
Εκείνη τη νύχτα του Αυγούστου εμφανίστηκε το πιο φωτεινό, υπέρλαμπρο φεγγάρι λούζοντας με φως και χάρη τους αρχαίους κίονες και τον τρούλο, το βαπτιστήριο και την ιερή κρήνη της Εκατονταπυλιανής, στεφανώνοντας την Παναγία με το πέπλο της αγνότητας, της λύτρωσης, της κάθαρσης του θανάτου της Παναγίας που τόσο ελπίζουν και προσδοκούν οι πάσχοντες άνθρωποι ανά τους αιώνες.
Άλλωστε, όπως αναφέρει ο Αντόνιο Πόρκια:
ακόμη και τα λουλούδια για να σκορπίσουν την ευωδιά τους πρέπει να πεθάνουν λίγο…
